Министерство образования и науки Республики Калмыкия
Муниципальное казенное общественное учреждение
«Сарпинская средняя общеобразовательная школа»
Кетченеровский район
Республиканский конкурс исследовательских краеведческих работ учащихся
«Бичкн Тѳрскм»
Номинация «Мир героического эпоса « Джангар»
«ҖаңҺрин» баатрмудын дүрмүд мѳңкинд мартгдшго.
Кѳдлмш күцәснь:Бальцан Дарима Александровна
9-гчклассин сурҺульч МКОУ «Сарпинская СОШ»
Һардсн багшнь:Дорджиева Татьяна Герасимовна
Хальмг келнә багш
МКОУ «Сарпинская СОШ»
Тойг:359113 РК,Кетченеровский район
п Сарпа ул Пионерская 32/1
телефон:89613963583
п.Сарпа,2015
1Һарг
2ШинҗллҺнә эв-арҺ:
а)Медәтнрлә күндлҺн
б)Зург цоклҺн
в)Литературта кѳдллҺн
3 Проектын күцл:Баатрмудын дүрмүд шинҗллҺн.
Нүр үг.
Хальмг улсин амн үгин зѳѳрин бумблв «ҖаңҺр» 2015җилд575 җилин ѳѳнән темдглҗәнә.Баатрльг дуулвр ѳдгә цагт мана орн – нутгт чигн, цуг делкәд чигн темдгтә . Кесг зун җилин туршарт үйәс үйд келгдҗ мана цаг күртл җаңҺрчнр энүг авч ирсмн . «ҖаңҺр» - нег күүнә бичсн, бүрдәсн үүдәвр биш ,олн –әмтнә ухалҗ йовсн күсл.
Эн дуулврт туулин орнла әдл сәәхн орн – нутгин тускар келгднә. Эн җигтә сәәхн орн,Бумбин орн,ѳвәрц :әмтнь даңгин хѳрн тавн настаҺар бәәдг,даарх киитн уга,халх Һаң уга җирҺнә. «ҖаңҺрин»Һол тѳрнь-Тѳрскән харслҺн.Цуг зурҺан миңҺн арвн хойр баатрмуднь хоорндан ни-негн,ахнр-дүүнр кевтә бәәнә.Тиигәд бәәдгнь орта:цуҺар тедн нег хәәртә Тѳрскндән йилҺән уга дурта.ҖаңҺрин баатрмуд негдәд чигн,неҗәдәр чигн хортнла бәәр бәрлдәд,эврәннь нутган харсад авна,андҺар ѳгнә:
Җил насн хойран
Җидин үзүрт ѳлгий!
Җилв бах хойран
Һанцхн Бумбин орндан ѳгий!
Эн андҺаран баатрмуд күцәнә. «ҖаңҺрин» баатрмуд зѳргтә,нерньтуурсн дәәчнр.Мини дурта баатр-Арслңгин Арг Улан ХоңҺр.ХоңҺр күчтә Әәх Догшн Маңна хаана цергәс әәхш.Һанц бийәрн бәәр бәрлдәд,теднә тугнь ҖаңҺрт бәрүлнә.Хальмг әмтнд ХоңҺр оньдин дѳрвн цагт үлгүр үзмҗ болх.Тоомсрта ,зѳргтә болсн учрар ХоңҺр Алдр Богд ҖаңҺрин зүн таласнь залрҗ сууна.Тѳрскән харсгч Алдр дәәнә цагт хальмг цергчнр ҖаңҺрин баатрмудын дүрмүдәс үлгүр авч,хортна ѳмнәс аврлт угаҺар босҗ Тѳрскән харссмн. «ҖаңҺрин»баатрмудын дүрмүдмѳңкинд мартгдшго,оньдин әмтнә чееҗәс алдршго.
«ҖаңҺр – алтн зѳѳрм,
Чилгртҗ седклм сарултна…»
Күн болҺн эврәннь тѳрскн келтә, эврәннь Һазр - уста, эврә тууҗта, эврә зѳѳртә. Мана тѳрскн Һазр - Хальмг ТаңҺч. Мана тѳрскн келн – хальмг келн.
Хальмг келн – улс амн үгин үүдәврмүдән хадҺлад, мартлго кесг зун җил давсн бийнь , кесг Һазр сольсн бийнь, үйәс үйдән келәд, деерәснь немәд, делгрүләд йовсмн. Хальмг улсин амн үгин зѳѳр байн болн ѳвәрц,терүнд олн зүсн үүдәврмүд бәәнә: дуд, ут туульс, тәәлвртә туульс, үлгүрмүд, йѳрәлмүд. Эдн дундас сувсн болгсн баатрльг дуулвр «ҖаңҺр» онц орм эзлнә, делкәд урн келнә шүлгләни хамгин чинртә үүдәврмүдин негнь болҗ тоолгдгна .Эн дуулвртан хальмг улс йир дурта.Кезәнә мана ѳвкнр алдр дуулвран оньгта кевәр соңссн деерән әвр кевәр сүзглдг бәәҗ. «ҖаңҺриг» болх болшго Һазрт келдго, цагинь хәләҗ дуулдг йоста. КемҗәҺинь, учр– утхнь йир икәр күндлҗ үнлдг бәәж.
Алдр «ҖаңҺриг» кесг нер Һарсн номтнр шинҗләд йовснь маднд ил медгднә. Хамгин түрүн болҗ дуулврин нег бѳлгиг ах номт Алексей Бобровников орс келнд орчулад, энүг йир үнтәд тоолҗ йовсмн. Санкт-Петербург балҺсна академик Борис Владимирцов «ҖаңҺриг» шишлң хальмг келн – улсин бәәдл,тууҗ үзүлҗәх дун гиҗ темдглсмн. Терүнә хѳѳн профессор К.Ф.Голстунский эпосин хойр бѳлг бичҗ авсмн. Петербург балҺснд сурчасн хальмг оютн Очра Номт 1909 җилдзуна амрлҺнд бәәҗәҺәд, Ээлән ОвлаҺас хойр бѳлг бичҗ авна,терүгәрнь номт Владислав Котвич соньмсад,хальмг Һазрур бийнь ирнә.Нер Һарсн келмрч Ээлән Овла арвн бѳлг дуулҗ ѳгнә . Тер бѳлгүднь онц дегтрт барлгдад, олн-әмтнд умшгдад, зүркнднь орад, эндр ѳдр күртл үзмҗ, бахмҗ болҗ йовна.
Баатрлг дуулвриг кесг нер Һарсн җаңҺрчнр дуулҗ йовсмн. Тедн дунд аҺу ик орм эзлснь – җаңҺрч Ээлән Овла, Шавалин Дава, Басңга Мукѳвүн, Козан Анҗука, Болдра Наснк, Лиҗин Тѳѳлт.Теднә дуулсн бѳлгүд эндр ѳдр күртл тодлгдад,кесг әмтнә чееҗд зѳрг, байр үүдәҺәд йовна.
Кишгин, җирҺлтә Һазрин тускар, хальмг улсин олн җилин эргцд күсл кеҗ йовсн орн– нутгин тускар чимлҺтә келәр хальмг олн – әмтнә дуулвр «ҖаңҺрт» келгднә. Эн күсл болгч – Бумбин орн. Эн Бумбин орнд бәәсн улс кѳгшрдго, мѳңк насар бәәнә, цуҺар суусарн ѳнр болҗ, бәәсәрн байн болҗ аль сансарн бәәцхәнә, эднә бәәх йиртмҗин бәәдлнь чигнь оңдан: даарх киитн угаҺар, халх халун угаҺар, бүр-бүр гисн хурта, сер-сер гисн салькта – иим бәәдләр эдн мѳңкинд җирҺнә.
«ҖаңҺрин» Һол тѳрнь – Тѳрскән харслҺн. Цуг зурҺан миңҺн арвн хойр бодңгуд хоорндан ни – негн, ахнр – дүүнр кевтә бәәнә. Тиигәд бәәдгнь орта: цуҺар нег хәәртә Тѳрскнтә, терүндән йилҺән уга дурта. ҖанҺрин баатрмуд негдәд чигн,неҗәдәр чигн хортнла бәәр бәрлдәд, эврәннь нутган харсад авна. Олн дә кеснә хѳѳн, эдн тѳвкнәд, кишгтә олн - әмтн тѳвкнүн җирҺл эдлнә.
Алдр «ҖаңҺрин» тускар би долатадан соңслав, зуг тер цагт нанд эн ут,чилдго тууль болҗ медгдв. Мини дал Һарсн ээҗм иигҗ келдг билә: «икәр үс уутн, мах бичкнәр идтн, оньдин цевр аҺарт йовтн, тегәд чидлтә, чиирг, ухата, ҖаңҺр,ХоңҺр мет болхт !» Тер үгин чинр экләд «ҖаңҺр» умшснас авн медгдв. Арвн хойр бѳлгәс нанд Арслңгин Арг Улан ХоңҺрт нерәдсн бѳлг таасгдна. Энүнә зѳргин тускар иигҗ келгднә:
Бум болв гиҗ буцл уга орна,
Түмн болв гиҗ түдл уга орна.
Күдр Зарин Зан Тәәҗ хаана Одн ЦаҺан гидг баатр ХоңҺрин тускар сурхла, Догшн Хар Санл иигҗ хәрү ѳгнә:
Һозагсн сокньг, Арг Улан ХоңҺрлам
Бийән дүңгцүлдг
Юн гидг күмб?
Терн бум хѳѳнд довтлгсн
Бумбин улан чон мет,
Түмн хѳѳнд довтлгсн
Түүкә улан чон:
Дегц бум җидин үзүр чичв гиҗ,
Һанц кѳлән дәәвлдг уга болдг.
Тиим чидлтә, цугтаҺаснь зѳргтә ХоңҺр арвн хойр боднгуд дунд йир тоомсрта болна. Әәх Догшн Маңна хаана элч Бадмин Улан ҖаңҺрас хамгин хәәртә гисн тавн юм сурхла, ХоңҺр ямаран чигн цергәс әәлго Һанцарн Һарад йовна:
- Хәр Һазрт оч,
АрҺсн, түләнә күн болҗ заргдхин ормд,
Әгр Хар булгин кѳвәд
АаҺ цусан асхлцнав!
Зѳртә, чидлтә тоомсрта болсн учрар Арслңгин Арг Улан ХоңҺр Алдр Богд ҖаңҺрин зүн таласнь залрҗ сууна. Эн бас күүндтәҺинь үзүлнә.
Тѳрскән харсгч Алдр дәәнә цагт хальмг цергчнр ҖаңҺрин баатрмудын дүрмүдәс үлгүр авч, хортна ѳмнәс аврлт угаҺар босҗ Тѳрскән харссмн. Тер цагт цергт йовсн баахн шүлгч Кѳглтин Дава «ҖаңҺр, ХоңҺр, альдвт? гидг шүлг бичәд, цергчнрт чидл, омг үүдәсмн. Хальмг теегин үрн, баҺ наста сержант Делгә Эрднь күнд шавта бийнь Тең Һолын уснд цусан асхҗ йовсн цагтан иигҗ хәәкрсмн: «Хальмг баатрмуд, уралан ишктн, Бумбин орнахн цухрдмн биш!» БаҺ наста партизанмуд Тамара Хахлынова, Юрий Клыков, Володя Косиев оньдин чееҗдән баатрмудын андҺар хадҺлад йовсмн.Муурх,зовх цагт оньдин нүднднь– Тѳрскнь, ҖаңҺрин баатрмудын зѳрмг йовдлнь үзгдәд, хортнд улм аврлт уга сана зүүҺәд, алдр диилвр ѳѳрдхүлсмн гиҗ санҗанав.
Ашлвр.
Хальмг улсин ухан – седклин зѳѳр «ҖаңҺрар» бидн ѳдгә цаг күртл сурҺмҗ кеҗ бәәнәвидн. Җил болҺн мана школын уул деер Алдр дуулвр «ҖаңҺрт» нерәдсн нәр – наад давулнавидн. Селәнә медәтнр, эк – эцкнр ирҗ сурҺульчнрин зургудын Һәәхүл, дурта «ҖаңҺрин»бѳлгүдәр тәвсн театрализован наадд хәләцхәнә.Мана хошуда Һазрт алдр дуулвр «ҖаңҺр» чееҗдән хадҺлҗ, дуулҗ олнд медүлдг улс олн: эннь медәт Лиджиев Павел Чекинович, баахн наста кѳгҗмч Окчаев Витя. Селәнә күндтә кѳгшә болн бичәчБоктаев Борис Васильевич алдр дуулврт магтал нерәдсн бәәнә.
Урн үгинь булг
Уурхан саң ҖаңҺр.
Олнд ѳргмҗ сергәсн
Холын тууҗ сергәсн
Хальмгин зѳѳр ҖаңҺр.
Делкәд нернь туурсн
Дүмбр хальмг ҖаңҺр.
Келнь хурц шиңгрсн
Ке янзта ҖаңҺр.
Күмни тууҗд алдршсн
Күцл болсн ҖаңҺр
Хальмг ѳргн теегм
Хур чиигәр девттхә.
Халурхад боссн баҺчуд
Хуучн авъясан делгрүлтхә.
Хальмг улсин баатрльг «ҖаңҺриг» олн – әмтнә уурхан саң гиҗ би тоолҗанав. «ҖаңҺр» - мѳнк, унтрш уга, күмни зѳѳр. Цуг алдр дуулвриг умшсн күүнд ѳдгә цагин баҺчудт чаңҺ – чиирг, ухарльг, сансан күцәдг, Тѳрскндән дурта, улсин тулг – түшг болтха гиҺәд сурҺмҗ ѳглҺнд «ҖаңҺр» дуулвр ик нилчән күргҗ йовхнь лавта.
Олзлсн литератур:
1 «ҖаңҺр хальмг баатрлг эпос»Элст ,1990җ
2.А.Ш.Кичиков. «Исследование героического эпоса « ҖаңҺр» Элст,1973җ
3Н.Ц.Биткеев.,Б.К.Дельдинова. «ҖаңҺр хальмг улсин баатрлг эпос»Элст 1990җ
4Н.Ц.Бииткеев. «ҖаңҺрчнр» Элст,2001җ
5О.И.Городовиков «Тодлвр»Элст,1961җ
