Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение
«Средняя общеобразовательная школа с. Эрги-Барлык»
Класс шагы:
«Шаг чаагай, Шагаа амыр! Эне сөзү».
Удуртукчу башкы: Саая Х.М.
2015-2016 чыл
Тема: Шаг чаагай, Шагаа амыр!
Сорулгалары: 1.Тыва улустун ай календары-биле чаа чыл уткулдазы-биле таныштырар; 2.Оюннар таварыштыр уругларнын дыл домаан сайзырадыры;
3. тыва улустун чанчыл ёзузун таврыштыр эки аажы-чаннга кижизидер.
Арга-методу:беседа, оюннар.
Дерилгези: шагаа дугайында чуруктар (слайдылар), улегер домактар.
Чорудуу.
Организастыг кезээ.
а) амыр-менди, аалчы-биле чолукшулга.
-Шаг чаагай, шагаа амыр! Чыл бажы келди, чылан кежи туледи. Хой чылы моорлап олур, ажы-толге, арат-чонга аас-кежик курай-курай!
б)сорулгаларын дамчыдар.
-богунгу клазывыс шагында Шагаа деп чул дээрзин биске Чылгычынын кырган-авазындан дыннап билип алыр бис, уруглар.
II. Кол кезээ. Эне сөзʏ.
- Шагаа дугайында беседа.
Чоон чук улустарынын Шагаа деп байырлалы бар. Шагааны кыш тонуп, час айы эгелеп турда байырлаар. Шагаа – тыва чоннун Чаа чылы-дыр. Шагаага белеткел кустен-не эгелээр. Чемнин эн экизин, дээжизин белеткээш шыгжап каар. Шагаа хунунге уткуштур аъш-чемин быжырар.Ук чемнерни анаа-ла чий бербес. Ол чемнернин дээжизин отче, оран чуртче оргуур, санче чалаар. Шагаа байырында амыр-мендини келген чон онза хундуткел-биле солчур. Чолукшулга дээр – бичии кижи холун адаанга салыр, а улуг кижи кырынга.
( чолукшулга ёзузун улуглар-биле кады кылыр)
Билип алынар, уруглар!
Шагаа 9 ёзулалдыг: сан салыр, чалама баглаары, чажыг чажары болгаш йорээл салыры, чалбарыыры, ак харга арыгланып кактаныры, чунгулаары, моорейлиг оюннар ойнаары, Шагаа дою кылыры.
Сан-Шагаанын ыдык сузуглелдиг одаа.
Чалама шойген хендирге азы ыяш будуктарынга баглап каар янзы-буру оннуг дилиндек постер.
Йорээл бугу-ле чувеге чаагай кузээшкиннер ёзулалы.
Чалбарыг оран –танды ээлеринден бугу-ле экини (аайны) дилеп аарынын ёзулалы.
III.Моорейлиг кезээ.
- Аалга кирген кижи аяк эрии ызырар,
Арга кирген кижи саат дайнаар.
-Изиг суттуг шайлардан аяктарга кудуп ижип, аъш-чемден чооглаалынар.
Ыры «Шайывыс»
Созу: Ч.Кара-Кускении
Аялгазы: А.Тановтуу
Хуннун ишкеш покпес-даа
Хундуткелдиг чемивис
Кузел хандыр аартап аар
Куш-ле киирер шайывыс
П-в
Ааштанда тоттурар,
Аараанда- сегидер,
Шагзыраанда- сергедир
Шайывыс, шайывыс!
Унген-кирген улуска
Ургулчу-ле соннеп бээр,
Чугаа-соотту ооскудер
Шынап чаагай шайывыс!
П-в
1-ги моорей: Тывызыым дыт баштады
Тоолум дош адаа кирди.
1.Дорт алышкы, дорт чузун оннуг. (дорт уе).
2. кудууртан келдим , кумдан сайдан келдим
Кумдан сайдан келзе-даа, кумга сайга борашпадым( тараа).
3. ужуп чорааш, ыыттавас, удуп чыткаш, ыыттавас,
Оттуп келгеш, моореп унер. (хар)
4. сен келдин, мен келдим,
Ыыт чокка келдивис. (чаап турар хар)
5. Дээримден келген делгем ак торгумнун
Ишти-даа билдинмес, дашты-даа билдинмес( чер кырында хар)
6. Башкы холу майышкак, сонгу буду шоюшкак (кодан)
7.Кон-кон ыыттыг, кондаалайында саадактыг (элик).
8.Кижи чуге хая корнурул?
9. унер калбан, кирер калбан(эжик).
2-ги моорей. Узун тыныш.
Хогжумнуг байыр. Танцы.
3-ку моорей. Дурген чугаа.
4-ку моорей. Хуреш.
5-ки моорей. «ундур итчир». Уругларга.
Шанналдар. Кырган-авага могейиг.
IY. Туннел сос.
- Богунгу клазывыс шагында чуну билип алдынар, уруглар? Шагаа деп чул? Шагаа ёзулалдарын ам бир сактыптынарам. Чуу солун болду?
