№7 даму интеллектуалдық қабілеті төмен балаларға арналған
арнайы (түзету) мектеп-интернаты
Баяндама
Тақырыбы: Сөйлеу тілінің ерекшеліктері
Орындаған : логопед Ержанова М.Т.
Алматы қаласы. Бостандық ауданы.
№7 даму интеллектуалдық қабілеті төмен балаларға арналған
арнайы (түзету) мектеп-интернаты
Мұғалім – дефектолог – Ержанова Меңсұлу Тлегенқызы
Сөйлеу тілінің ерекшеліктері
Қазіргі қазақ тілінің сөздік қоры қазақ халқының тарихымен қатар дамып қалыптасқан. Сондықтанда сөздердің пайда болуы әр түрлі себепке және тарихқа байланысты. Тіл – тілдің өзіне тән төл лексикасы және грамматикалық тұрмысы болады. Бірақ онымен шектеліп қалатын тіл жоқ.
Қазақ халқы да әр дәуірде әр түрлі халықтармен байланыста болып. Сөздік құрамын байытып отырған. Тілдің сөздік құрамындағы басты нәрсе барлық сөздің ұйытқысы болып табылытын түбір сөздер – негізі сөздік қор. Тілдегі сөздердің бәрі қосылып, тілдің сөздік құрамы дегенді жасайды. Тілдің сөздік құрамы үнемі дамуда, өзгерісте болады.
Тіл-тілдің өзара бір – бірімен байланысты екі жағы болады. Оның бірі грамматикалық және фонетикалық жақтары. Тілдің осы екі жағының бірлігінен тұтас тіл құралы да, айтылытын ой түсінікті болып,тіл, нағыз қатынас құралы ретінде қызмет ете алады.
Сөз дегеніміз – қыр сыры мол, күрделі тілдік категория. Сөздік мағыналық, дыбыстық шығу төркіні, даму тарихы, қолданылуы, ерекшелігі, жасалу жолы, өзгеру жүйесі және басқа алуан түрлі жақтары бар.
Тіл ғылымының әр саласы сөзді әр қилы тұрғыда қарап тексереді. Мысалы: сөздің дыбыстық жағының сыр – сипатын, оның белгілі бір дыбыстық комплекс арқылы құлаққа естілетінін айтамыз.
Белгілі әдіскер ғалым Ш.Х. Сарыбаевтың диссертациясында зерттелген мәселе – оқушының сөздік қорын байыту, оқушыға үйретілетін сөзді таңдауға мән берген. Бұл ретте ғалым оқушыға нақты деректі заттың атын үйретуден бастаған. Ол сөздер оқушының сөздік қорын молайтып, амал – тәсілдер бойынша оқушының есту, көру, сезіну сияқты қабілеттерін іске асыру қажет деп дәлелденген. Мысалы: мағынасы жақын сөздер таңдау, қарама-қарсы сөздерді ажырата алуға дағдыландыру.
Қазақ тілі сабағында оқыту, жазу, оқу грамматикасы, тіл дамыту сөздік қорын молайту сияқты мәселелер бір-бірімен тығыз байланыста жүргізіледі.
Ұлы ағартушы Ы.Алтынсарин ана тілінің тазалығы мен сөздердің дұрыс қолданылуына үлкен мән беріп, сөздік қорые дамыту – оқу ісінің маңыздылығы деп көрсетті. Ал, А.Байтұрсынұлы тіл мәдениетіне, тілдің қисынды болуына мән бере келе, айтушы ойын өзі үшін айтпайды, өзге үшін айтатындығына назар аудартты. Сондықтан, өз ойын өзгелер қиналмай түсінетіндей етіп көрсетуді ескертті.
Тіл – ойды дамытушы құрал. Ой тілдік дерексіз айтарлықтай жақсы дами алмайды. Тіл ойды басқарып отырады. Баланың сөйлеу тілі жақсы дамыса, ойы да соншалықты жақсы дамиды. Сондықтан да сөйлеу тіліне байланысты, психолог Н.И.Жинкин «Тіл – бұл интеллектіні дамытушы амал. Тіл қаншалықты тез меңгерілсе, соншалықты жеңіл түрде білімді меңгереді. Тілдік байлық ойдың дамуы, ой тілді қамтамасыз етеді» деп жазған.
Ғылымның дамуымен бірге мәдениетте, техника да дамуда. Сонымен бірге жаңа сөздерде көбеюде. Сондықтан мектепте сөздіктермен жұмыс үлкен мәселе болып саналады.
Сөздік қорын дамытутың төрт бағыты бар:
Сөздік қорын дамыту, таныс емес сөздерді анықтау
Таныс емес сөздерді терең түсіндіру және ол сөздердің мағналарын, айырмашылықтарын түсіндіру.
Сол сөздерді үнемі қолдану және басқа сөздермен байланыстыру.
Әдеби емес сөздерді қолданғанда сынып оқушылары қате жібереді, соны қадағалау.
Осы төрт бағыт бір-бірімен тығыз байланысты.
Интеллектуалды дамудағы және тілдік компоненттегі тілдің дамуындағы бұзылыстың құрылымдарын зерттеу бұрынғыдай күрделі мәселе жеткілікті зерттелмеген. Бұл мәселені терең түсіну үшін, тілінде кемістігі бар ақыл-ойы шектеулі балалар мен тілінде күрделі кемшілігі бар балалармен қарым-қатынас арқасында түсіне аламыз. Мұнымен бірге міндетті түрде теориялық компенсация қатарын талдаудан өткізу керек, ой мен тілдің байланыстылығы, біріншілік және екіншілік бұзылыстары мен тілдік процестердің құрылымының деңгейі жайлы білу қажет.
Ақыл-ойында ауытқушылығы бар балаларға психолингвистикалық эксперименттік зерттеулер жасауда интеллект сөйлеу тілінің дамуына өте үлкен әсерін тигізетін әртүрлі аспектідегі балаларды алған:
Ақыл-ойы кеміс балаларда сөйлеу кезінде логикалық ойдың бұзылыстары байқалады, күрделі мағыналық ойдың жоқтығы немесе әлсіздігі байқалады.
Интеллектісі төмен оқушылар ертегіні оқу кезінде кейіпкерлерді шатастырып, түсіне алмайды.
Сөйлеу тілін безендіру қаншалықты қиын болса, соншалықты қиыншылықпен меңгереді.
Тілдік жаңалықтарды саналы әрі дәлдік түрде жылдамдықпен жеткізуді интеллектісі төмен балалар жеткізе айта алмайды. Оның себебі, ақыл-ойында ауытқушылығы бар болғандықтан терең түсіне алмайды. Ол үшін, оқушылар белгілі бір тақырыпта әңгіменің мазмұнын ауызша баяндау үшін мына ұғымдармен байланыстыру керек:
Айналадағы қоршаған орта туралы;
Оқу-құралдарының аттары;
Отбасы мүшелері;
Ата-ана кәсібі;
Қоғамдық өмірмен байланысты атаулар (мерекелер, киімдер, ыдыстар, жемістер,... т.б.);
Түрлі дидактикалық ойындар;
Қрыта келгенде, оқушылар сөздің мағынасы, сөйлемнің ойы, мәтіннің мазмұны арқылы ұлттық сана-сезімі қалыптасады, ұлттық таным негізінде тәрбиеленеді.
Пікір
Баяндама
Тақырыбы: «Сөйлеу тілінің ерекшеліктері» 2016 ж.
Қатысқан ұстаздар: арнай мектеп-интернатының әдістемелік бірлестік
Баяндамашы: Ержанова М.Т.
Арнайы мектеп жұмысында логопедия сабағы білім беру және тәрбиелік міндеттерді жүзеге асырудың негізі, сөйлеу тілінің ерекшеліктері. Ақыл-ойында ауытқушылығы бар балаларға сөйлеу тілінің дамуына оқу құралдарының аттары, отбасы мүшелері, мерекелер, жемістер, киімдер сияқты көптеген тақырыптарда қоршаған ортаға бейім сөздерді пайдаланып анық сөйлеуге тілін дамыту. Қатысқан мұғалімдердің пікірі баяндамада тіл ойды дамыту құралы екені, ой тілдік дерексіз дамымайтындығы, тілдің ойды басқарып отыратындығы анық айтылды. Баяндама жақсы бағаланды.
Мектеп директоры: Тоқсамбаева К.А.
Оқу ісінің меңгерушісі: Сексенова А.М.
Тәрбие ісінің меңгерушісі: Ақымжанов Т.Ж.
Әдістемелік бірлестік жетекшісі: Түспаева З.Б.
