Батыс Қазақстан облысы,Теректі ауданы,
Ақжайық жалпы білім беретін мектебінің
бастауыш сынып мұғалімі
Турегалиева Жанна Ибатовна
Ғылыми жоба
«Бесіктің пайдасы»
Мустакова Гульсая Романқызы
Жетекші: Турегалиева Жанна Ибатовна
Мазмұны:
1.Түсінік хат.
2.Кіріспе бөлім
3.Негізгі бөлім
Бесіктің жасалуы
Бесіктің түрлері
Бесіктің құрылысы
Дәрігерлер кеңесі
4. Қорытынды
5. Қолданылған әдебиеттер
Жобаның мақсаты: Бесіктің пайдасын зерттеу,адамдардың оны қандай жағдайларда пайдаланғанымен кеңірек танысу.
Зерттеу нысаны- адам
Зерттеу заты- бесік
Зерттеудың өзектілігі- біз бесікті күнделікті өмірде қолданылғанымен , оның көптеген пайдасын,өзіне тән ерекшеліктерін біле бермейміз.
Зерттеудің болжамы- егер біз бесік жайлы көбірек оқып білсек,онда бесіктін көптеген сырларын ашар едік.
Түсінік хат
Баланы бесікке бөлеу қазақ халқына тән ұлттық қасиет. Бесік киелі. Бесікке бөленген баланың ұйқысы тыныш, бойы жылы, тәні таза болады. Бүгінгі таңда қазақтың қасиетті бесігі қолданыста жоқ. Ара-тұра көргеніміз болмаса, қазіргі әрбір қазақтың шаңырағында, төрінде тұр деп ауыз толтырып айта алмаймыз. Ата-баба аманатының бірі киелі бесік ғасырдан-ғасырға жетіп, тек бүгінгі ұрпақтың көзіне оғаш көрініп, қолданыстан шығып қалғаны өкінішті.Бесік— нәрестені бөлеуге арналған ағаш төсек .Бесікті Орталық Азия мен Кавказ, Үндістан, Қытай жерін мекендейтін халықтардың басым көпшілігі пайдаланады. Тек әр түрлі үлгіде жасалады Бесік көшпелі өмір кешкен қазақ халқы арасына ертеден тараған.
Негізгі бөлім.
Бесіктің жасалуы
Қазақта бесік қасиетті,киелі құтты мүлік болып есептеледі. бесіктің жасалуы мен басқа да жабдықтарына тоқталсақ: қазақ бесігі талдан, қайыңнан иілсе, бұрышы имек болып, ал қарағайдан жасалса, тік бұрышты болып келеді. Иіп әуелі бесік қазақ бесігінің негізгі түрі. Ең әуелі бесіктің екі басын тұтас қайыңнан, талдан иіп не төрт бөлек қарағайдан қиыстырып доға тәрізденіп жасайды да, оның алрақтарының ортасынан бір шабақ салып, шабақтар үстіне тақтай төсеп, оның түбек орнататын жерін дөңгеленіп ояды. Бесіктің доға тәрізденген екі басы дәл төбесінен жіңішке жұмыр арқалықпен біріктіріледі. Бесік бөлшектері бір-бірімен желім, ағаш шегелер арқылы бөрік қиыстырылатындықтан, тербетіп қозғаған уақытта сықырлаған бөтен дыбыс шықпайды. Бесіктің әр басының аяқтарын дөңес табанмен біріктіру, оның зіркілсіз, жұмсақ тербетіліп, баланың мазасын алмау жағын қарастырғандық.
Бесік арқалығы: біріншіден, оның үстіне жапқан көрпені баланың бетіне түсірмеу үшін; екіншіден, бесікті тербету үшін; үшіншіден, оған әртүрлі сылдырмақтар, ойыншықтар іліп тұмарлар тағу үшін аса қолайлы. Бала бесікте ояу жатқан кезде сол сылдырмақтармен ойнайды. Ол үшін оянған екі қолын бос қояды. Көшпелі ата-жұрттың дәстүрін жалғастырушы қазақ халқы бесікті көпке дейін сақтап, бірден бірге мұра есебінде қалдыра береді. Кездейсоқ жағдай болмаса өздігінен оны сындырып отқа жағуға болмайды. Қазақ халқы көшпелі өмір сүргенімен де әр мүлікті қастерлеп, оларға өзіндік ырым-тиымдар жасайтын болған. Біреулерден ауысып келген немесе жаңадан жасатқан бесікке ең алғаш бөленген бала қайтыс болса, оны ешуақытта пайдаланбайды, бесікті шетінеген баланың қабіріне бірге апарып қояды. Бесіктің екі жақ басында, арқалығында қыздырылған темір басып қарыған таңбалар өте көп кездеседі. Бұл да дінге сену, отқа табынудың бір түрі. Бесікті қару әдеті баланы алғаш рет бесікке саларда, бала әлде қалай ауырып қалған жағдайда жасалады. Көбінесе қыздырылған шүмшеуірмен қарылады.
Қазір баласын бесікке бөлейтін ата-ана аз. Тіпті «бесік зиян…» дейтіндер де бар. Бұл баяғы кеңестен қалған көзқарас. Кешегі кеңестiк дәуiрде мединституттың оқытушылары шәкірттеріне бесікті жамандап оқытатын арнайы тапсырма болған. Ол заманда жек көрген нәрсеңізді «ескіліктің қалдығы» десеңіз жетіп жатыр . Дәлелдің қажеті жоқ. Сөйтіп, бесік қолданыстан шығып қалды. Әйтпегенде, жүздеген ғасыр сынақтан өткен бесікті пайдасыз деп кім айтады? Бесіктің пайдасы Оның ұрпақ үшін оның пайдасы ұшан теңіз Айталық:\
Біріншіден – қол-аяғын ербеңдетіп бос жатқан сәбидің ұйқысы тыныш болмайды. Ұйқысы қанбаған баланың зердесі толық жетілмейді.
Екіншіден – баланың мазасыздығы ананың психологиясына әсер етеді. Бұндай жайсыздық сүт арқылы сәбиге беріледі. Сондықтан бесікке жатпаған бала болашақта сабырсыздау болады.
Үшіншіден – баланы бесiктен шешкен кезде сәби керiлiп-созылып, рахаттанады. Денесінің әртүрлі күйде болуы оған демалыс сыйлайды.
Төртіншіден – сәбидің тұлабойы таза болып, тазалыққа бойы үйренеді.
Бесіншіден – бесіктегі баланың денесіне дымқыл, сыз дарымайды. Құрғақ болады. Ол мықты денсаулық кепілі. Әрі қол-аяғы сыптай болып өседі.
Алтыншыдан – бесік белгілі бір ритммен ғана тербетіледі. Баланың жүйкесі бір жүйе, тәртіпке түседі
Жетіншіден – бесіктегі балаға ана әлдиі әбден сіңеді. Қайырымды мінез қалыптасады. Бесік жырын тыңдаған баланың қанына ұлттық қасиет дариды.
Сегізіншіден – бесік сәбиді сырттан келетін кері энергия немесе тiл-көзден сақтайды.Бұлар бесіктің толып жатқан пайдасының бір парасы ғана. Бесікті пайдаланбау арқылы қаншама ұлттық дәстүрімізден айырылып жатырмыз. «Бесікке салу», «Тыштырма», т.б. жоғалды. Үлкен жазушы Мұхтар Әуезов: «Ел болам десең, бесігіңді түзе!» дегенді тегін айтпаған шығар
Баланың ұйқысы тыныш болу үшін және жын – шайтанды қуу мақсатымен адыраспанды отқа жағып, түтетіп, баланы бесікке бөлерден бұрын бесікті айналдыра ырымдайды. Кейде бесіктің бел ағашына қыздырылған темір тигізіп, те ырымдайды.
3.«Тыштырма» ырымын жасау
Баланы бесікке бөлерден бұрын тыштырма ырымы жасалады. Бесіктің түбек тесігі арқылы бауырсақ, кәмпит және басқа тәтті дәмдер жапа тарамағай астына тосылған алақандарға тасталады. Басқарушы әйел, «тышты ма» дегенде, қасындағы әйелдер іле – шала «тыштым» деп шу ете түседі. Әрбір жақсылықты үнемі шашу шашумен қарсы алатын халқымыздың бұл дәстүрі балаға бесік құт дарытсын деген ниетпен туған рәсім.
4.Бала бөленген бесіктің үстіне жеті нәрсе жабу.
1 – бесік көрпе, одан кейін шапан, кебенек, тон жабу, жүген және қамшы сияқты бұйымдармен жабады. Тон, шапан жабу ержеткенде халықшыл болуына, жүген тез өсіп, ат үстіне ойнақ салсын. Кебенек пен қамшы – ел қорғайтын ер болсын деген тілек.
Бесікке қатысты тыйымдар мен ырымдар.
1. Бос бесікті тербетуге болмайды.
2. Бесікті сатуға болмайды. Бесікті саудаламайды. Айтқан бағасына сатып алу керек.
3.Кез келген адамға беруге болмайды. 4.Аяқ астына тастауға болмайды. 5.Бесіктің өзін отпен аластап қояды. 6.Бос бесікті еш уақытта жабусыз қалдырмау керек. Үстіне ақ мата жауып, ең болмағанда ұршығына орамал байлап қою қажет.
7. Бесіктің теріс жағына отырмайды.
9.Бесік жасайтын шеберлер ынсапты болуы тиіс. Киелі дүниенің бағасын аспандатпауы керек.
Бесіктің түрлері
1.жер бесік ,
2. аспалы бесік(әлпеншек) деген екі түрі кездеседі
[pic] [pic]
«Бесіктің құрылысы»
Белағаш
Бөген
сабау
Шабақ
Жорға
Тақтай
7.Жақтау
8.Шүмек түбек
[pic]
«Бесіктің жабдықтары»
Жөргек
Жастық
Көрпе
Жаялық
Қолбау,тізе бау
Бесік жапқыш шүмек
Бесіктің түрлері:
[pic] [pic] [pic]
Өзі тербелетін smart бесік
Астаналық өнертапқыш 23 жастағыСерікбол Шәймардан өздігінен тербелетін бесік ойлап тапты. Баланың дауысына қарай қозғалатын құрылғы дене қызуы мен жаялық дымқылдығын өлшеп тұрады.Баланың жылаған дауысына қарай өздігінен тербелетін, 12 вольттық батарейкамен-ақ қозғала беретін бесік ойлап тапқан.
Smart Бесік ұзындығы – 100, ені – 40, биіктігі – 60 сантиметр болатын, стандарт бесіктің сыртына кигізілетін қалып немесе бесікті орнататын жиналмалы тұғыр.
Серікбол Шаймардан –Қытайдың Алтай өлкесінің тумасы.Қазақстанға 2007 ж көшіп келген.Орта мектепті Өскемен қаласында бітірген.
[pic] [pic]
“SMART бесіктің ерекшелігі”
"Қалыпқа арнайы Қытайда тапсырыспен жасалған қондырғы қойылады.
Ал бесіктің өзіне магнит орналастырылады. Соның арқасында бесік 5 режим бойынша ақырын я жылдам тербеледі. Тербетілу уақытын 90 минутқа дейін созуға болады" деп сипаттады ол құрылғысын Азаттық тілшісіне.Серікболдың бесігінде баланың күйінен хабар беретін бірнеше құрылғы бар екені байқалады. Оның бірі бөбектің дене қызуын бақыласа, екіншісі жөргектің ылғалдығын анықтайды.Егер баланың қызуы бөлме температурасынан түсіп не асып кетсе: "Балаңыз тоңып қалды" немесе "Балаңыз ауырып қалды" деген дыбысты ескерту айтылады.
Бесік тербетілгенде қондырғыға енгізілген "Бесік жырын" ойнатып қоюға болады. “Smart Бесік ата-анаға тек көмекші емес, сонымен бірге тәрбие құралы болса деймін.
Бесікке қатысты тыйымдар мен ырымдар:
Бос бесікті тербетуге болмайды.
Бесікті сатуға болмайды.
Кез келген адамға беруге болмайды.
Аяқ астына тастауға болмайды.
Бесікті отпен аластап қою керек.
Бос бесікті еш уақытта жабусыз қалдырмау керек.
Бесіктің теріс жағына отырмайды
Қорытынды
Қазақтың бесігі жайлы тек қана жақсы дүниелерді айтуға болады.
Мәселен, оның көшпелілер өміріндегі пайдасын сөзбен айтып жеткізу мүмкін емес. Басы иілген, төрт аяғы, астында төсегі, арқалығы бар бесіктер үстіне қанша жапқыш жапқанмен сәбидің жатуына жайлы болған.
Бала ешқашан тұншықпаған, ауасы кең болып тұрған. Қазақтың бесігі баланың өміріне өте лайықты ойластырылып, шебер дайындалған.
Тағы бір айта кетері, қазақ бесігінің аяғы еденге, топыраққа тиіп тұрған. Бұл дегеніміз, ішінде жатқан бала әлеммен тікелей байланыс жасайды деген сөз.Бала бесікке қарын шашы, тырнағы алынып, қырық қасық суға шомылдырғаннан кейін ғана, яғни рәсім орындалғаннан соң жататын болған. Сол рәсімге орай бесік тойы жасалған. Бесікте жатқан балаға анасы бесік жырын айтқан. Құрсақтан анасының дауысын естіп үйренген нәресте бесік жырына елітіп, тыңдайтын болған. Бесік жыры - тәрбиелік мәні зор тәлімді ән саналған.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Ғаламтор жүйесі
2.Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері – Алматы, Қазақстан,
3.Көкшеева З. Бесік жырлары – эстетикалық мәдениетті қалыптастыруы
4.Өмешұлы Ә. Бесіккее бөлеу зиян ба? Парасат, №7
5.Әмірғазин Қ. Қазақ қолөнері, Алматы, 2004 ж.
