Темазы: «Байлак сагыш-сеткилдиң уран-делегейи силерниң чүректериңерни ажыдар»
Сорулгазы:
Уругларны эвилең-ээлдек сɵстерге, чараш аажы-чаңга болгаш хүндүлээчел, чɵпшүл, боттарының чугаа-домаанга эвилең сɵстерни ажыглап билиринге ɵɵредир.
Чаагай сеткилди оттуруп, дузааргак, биче сеткилдиг болурунга кижизидер.
Дерилгези: плакаттар, үлегер домактар, магнитофон, компьютер, мультимедиалыг экран.
Чорудуу:
Башкының беседазы: «Эвилең-ээлдек, чараш аажы-чаң дугайында».
Эвилең-ээлдек, чараш аажы-чаңга кижи бичии чажындан тура хевирлеттинер. Чугаа-домаа, аажы-чаң, кижизидилге ɵг-бүледен эгелээр. Ада-ɵгбезинден эгелээш дɵргүл-тɵрелдерин, таныыр-танывазы-даа улусту хүндүлеп чоруур, чугаазы ээлдек кижи боду база ɵскелерге чайгаар-ла хүндүледи бээр. Аас-дылы ойда-кайда кижиниң улус аразынга чорууру, хүндүледири берге.
Тыва улус чугаанын аянынче улуг кичээнгейни шаг-шаандан тура салып келген. Кижи-биле чугаалажырда, эң-не эптиг, ээлдек, тɵрелзек, сагыш човаашкынныг, биче сеткилди илередип турар сɵстерни ажыглап чораан.
Бардам, каржы, ааспырак, улуургак, турамык, байыыргак сɵстерни чугаазынга ажыглавазын ажы-тɵлүнге доктаамал ɵɵредип чораан.
Ынчангаш кижи каяа-даа чорааш, кандыг-даа кижилер аразынга эвилең-ээлдек, чараш аажы-чаңныг, биче сеткилдиг кылдыр бодун алдынар болза эки.
Эвилең-ээлдек, биче сеткилдиг чорук – кандыг-даа доң баарлыг, даш чүректиг, демир «шооча-биле» чүрээн шоочалап алган-биле дɵмей кижиниң безин чүрээн ажыдар алдын дүлгүүрү - деп Чɵɵн чүк улузунуң үлегер чугаазы бар ышкажыл. Бɵгүнгү бистиң чугаалажып турар класс шагывыстың адын бо үлегер чугаага даянган бис, уруглар. Чоок эш-ɵɵрүңерниң, боттарыңардан улуг-даа улус-биле чугаалажырда, оларның чүрээн ажыдып, эвилең-ээлдек болуру кончуг ажыктыг. Ынчангаш самбырада кɵргүскен, чураан чүректи бо алдын дүлгүүр-биле ажыдып, кижилерниң чүректерин ажыдып алыылыңар, уруглар. (Дараазында башкы самбырада аскан эвилең сɵстерни уругларга номчудуп, кажан кандыг таварылгаларда ону ажыглаарын уруглардан айтырып, чугаалажыр).
Башкы: Шынап-ла, дыка-ла бɵдүүн сɵстер-дир бе, уруглар? Оларны кажан-даа утпайн чоруңар. Олар кончуг ажыктыг. Кижилерниң чүректеринче орукту ажыдып алырынга бо сɵстер силерге дузалаар. Бир эвес долгандыр бүгү кижилер сени хүндүлээр, сеңээ ынак болурун чедип алырда, мындыг чүүлдү сактып ал – чугаалажып, харылзажып, чоок улузуң: ада-иең, башкыларың, эш-ɵɵрүң, чаңгысклассчыларың, кожаларың, чаңгыс кудумчуда ойнап турар эш-ɵɵрүңнү хүндүлеп чор.
Ам силер самбырада база бир билдингир, улуг, орус башкы В.А.Сухомлинскийниң чиге сɵглээн чугаазын номчуулуңар: «Ɵскелерни хүндүлээр кижи – боду база хүндүткелге тɵлептиг».
Дараазында кичээнгейлиг дыңнаңар, уруглар! Бо кɵргүзүглерни номчуп бээримге, олар кандыг таварылганы кɵргүзүп турарын тып, аравыста чугаалажып кɵрээлиңерем, уруглар.
1 дугаар кɵргүзүг: Улуг класстың ɵɵреникчизи оол эртип бар чыткаш, бичии уругну дегээлептерге, уруг аңдарылгаш, ыглай берген. А оол чүү-даа болбаан чүве ышкаш, кылаштап бар чыда, хая кɵргеш, чүнү-даа ыыттавайн кылаштап чоруй барган.
Башкы: Бо таварылгада оол кандыг частырыгны эрттирипти, уруглар?
Уругларның харыызы: Буруузун миннир! Уругну аргалап, тургузар турган.
Башкы: Шын-дыр, эр-хейлер! Хомуданчыг чүве кылыпкан болзуңза, дораан-на бурууңар миннип чоруңар!
2 дугаар кɵргүзүг: Класста солун класс шагы азы байырлал эртип турда, озалдап кирип келгеш, ыяткан, човаан ɵɵреникчини шупту-ла улус кайгап, ынаар сагыш сала берген.
Башкы: Моон чүнү эскердиңер, уруглар?
Уругларның харыызы: Озалдап болбас. Кирип келгеш буруузун минингеш, олуруп болурун башкыдан айтырар.
Башкы: Ийе, шын! Ɵскелерниң үезин үнелээр болгаш хүндүлээр ужурлуг бис. Озалдаары дээрге-ле багай аажының демдээ, ынчангаш бүгү-ле чүүлдү кылырда үе-шакты сагып, эш-ɵɵрүн, башкызын хүндүлеп чоруур болза эки.
3 дугаар кɵргүзүг: Эжишкилерниң бирээзиниң тɵрүттүнген хүнүнде, бирээзи белек кылдыр ном берген. Эжиниң берген белээн ап алгаш, четтиргенин-даа илеретпейн кылаштап чоруй барган.
Башкы: Мында уругнуң кандыг аажызын эскердиңер?
Уругларның харыызы: Четтиргенин илередир, ɵɵрүп четтирер турган.
Башкы: Ɵɵрүп четтирери дээрге-ле бодун алдынып билир улустуң биче сеткилдии, а четтиргенин илеретпези - чɵгенчиглерниң адыыргак, улуургак чоруу-дур.
Башкы: (айтырыг салыр) Школага, бажыңга, ɵске черге аалчы-даа бооп баргаш, азы каяа-даа чорааш, кижи канчаар кɵстүрүл? Бодун канчаар алдынар ужурлугул?
Уруглар: Арыг-силиг болгаш шевергин (уругларның боттарының бодалдары).
4 дугаар кɵргүзүг: Кудумчуну ɵрү үш уруг кылаштажып бар чыткан. Оларның чаны-биле бир бичии уруг эртип бар чыда, айтырган: «Уруглар, бо кудумчуда Чуковский аттыг библиотека кайда ирги?» деп айтырарга, уруглар: «Билбес бис, та-та, бодуң тып ал!» дээн сɵстер-биле харыылааннар.
Башкы: Бо таварылгада уруглар кандыг харыы бербейн бардылар?
Уругларның харыызы: Айтып берип, эвилең-ээлдек харыыны бээр турганнар.
5 дугаар кɵргүзүг: Авазы уруун бажың ажылынга дузалажырын дилээн, ол үеде эштери кыйгыра берген, уруг дузалашпайн-даа, эштери-биле кады чорупкан.
Башкы: Баштай канчаар турганыл?
Уругларның харыызы: Эштерин бичии манадып, авазынга дузалажыпкаш чоруур турган.
Башкы: Эвилең-ээлдек аажы-чаңның дүрүмнерин эки билириңерни силерниң харыыларыңардан билип алдым, уруглар. Ынчалза-даа бис чугаавысты уламчылаалыңар.
Бир эвес силерниң арныңар хɵлүгүр, улусче таарзынмаан кылдыр кɵɵр болзуңарза, ɵске улустуң хɵглүг хɵɵнүн хораннап, ɵɵрүшкүзүн ɵжүрүп каап болур ышкажыл бис. «Арында хүлүмзүрүг - сɵстерде ынакшыл» деп япон улустуң үлегер сɵзү бар. Ынчангаш самбырада бижээн үлегер домактарны кым номчуптарыл, уруглар? (самбырада үлегер домакты уругларга номчудар)
Хүлүмзүрүг – бодуңнуң-даа, ɵскелерниң-даа сеткил-хɵңнүн кɵдүрер деп чүве чажыт эвес болгай. Хүлүмзүрүп турар кижи-биле найыралдажып чугаалажыры безин белен болур.
Ам мындыг чүүлдү сактып алыылыңар. Кажан-даа арыг-силиг болгаш шевергин чоруурун утпаңар. Бодуңнуң даштыкы хевириңни ажаарын, чугаа-домааңны байлак чараш сɵстер-биле каастаарын, омак-хɵглүг сагыш-сеткилдиг чоруурун утпа. Кажан-даа чугаалаарың мурнунда эки боданып чор. Корум-чурумнуг болурунуң негелдерин үргүлчү сагып чор.
Кырганнар болгаш аарыг кижилерге, бичии чаштарга сагыш човангыр болуп, дуза кадарын утпайн чор, ол дээрге буянныг чорукту кылганың ол болур.
А менди солчуру дээрге-ле чүл ол?
Уругларның харыызы: …(боттарының янзы-бүрү бодалдарын илередир).
Башкы: Менди солчуру дээрге-ле хүндүткелди, найыралды, эки хамаарылганы илередип турары ол болур. Ол чер-чер аайы-биле чаңчылчаан хевирлерлиг болур. Бисте эр улус хол тутчуп мендилежир, а кыс улус хол тудушпас ужурлуг. Мендилежирин алгы-кышкы-биле эвес, а оожум кылыр. Кудумчу кежилдир алгырышпас, хол-будун карбаңнадып мендилешпес. Хɵй улус аразынче кирип келген болзуңза, чүгле чаңгыс «Экии!», «Экии, шупту!» дээн чергелиг мендилежип каар. Шупту кижилерже, чүгле бодуңнуң чоок эштери болгаш кады тɵрээннери-биле «сен» деп чугаалажыр, а оон ɵске кижилер, улуг улус-биле «силер» деп чугаалажыр ужурлуг ышкажыл бис.
Башкы: Ам дараазында 6 дугаар кɵргүзүгнү номчуп берейн:
6 дугаар көргүзүг: Уруглар ойнап турда, бир эжи бодунуӊ дужунда чааскаан чиртинип-ле турган. А өске эштери эжин кайгаарынга-ла өй. Уругларныӊ аразындан бир уруг ындыг эвес, эш-өөрүнге конфеталарын, бодунда чүү барын шуптузун үлеп бээр турган.
Башкы: Бо таварылгадан чүнү эскердиӊер, уруглар?
Уругларныӊ харыылары: …
Башкы: Кажан-даа харам, хоптак, чазый, чилби болбаӊар! Ындыг багай чаӊ эдилээр болзуӊарза, силерниӊ-биле кым-даа эдержиксевес болур. Чүгле чаӊгыс бодуӊ бодавайн, өске эш-өөрүӊ-биле барыӊ-чогуӊ үлежип чор, ынчан сеӊээ кым-даа ынак, сээӊ-биле найыралдыг болуксаар.
Кижилерде четпес чүүлдерни сайгарбайн чоруӊар, бир эвес эжиӊерниӊ хеви орлу берген, төрүмелинден кемниг, чугаазында билдинмес чүүлдер дээш чүү-даа туруп болур, а силер ындыг чүүлдерни кыжырбас, каттырып шоотпас ужурлуг силер.
Эки кижизиттинген кижи бодунуӊ дугайында эӊ сөөлүнде чугаалаар. Кажан-даа бодун өрү көрдүнмес, мактанмас, улуургак сеткилдиг болбас.
Араӊарда чоок эш-өөрүӊерниӊ эки-багай талаларын чугаалашпаӊар, кижиниӊ артынга эвес, а арнынга чугаалап чорза эки. Багай чаӊыӊарны чугаалаарга, маргышпайн, эдип алырын кызыдып чоруӊар!
Стол артынга чемненип олургаш, улус хөӊнү бадырар чүүлдер чугаалаваӊар, кады чугаалажып турар кижиӊерниӊ төнмээн шаанда, үзе кире бербе, үргүлчү манап өөрен!
Башкыныӊ түӊнел сөзү:
Бөгүн бис дыка хөй сагыыр ужурлуг сөстерни азы өскээр чугаалаарга, культурлуг кижиниӊ сөстерин танып, билип алдывыс. Бо-ла бүгү эки аажыларны моон соӊгаар чаӊчыл кылдыр амыдыралыӊарга ажыглап өөренип алыӊар. Ынчангаш, оолдар үргүлчү уругларга дузалажыр, оларны куду көрүп базынмас, бак сөглевес, эӊ-не кол чүүл хүндүлээри, а уруглар арыг-силиг, шевергин кеттинер, боттарын чараш кылдыр алдынар, алгыжы, ааспырак болбас, кымны-даа бак сөглевейн, эптиг-демниг болуп, шупту-ла чүүлдерни демнежип, сүмележип кылып чоруулуӊар!
Ынчангаш эргим, уруглар! Бөгүнгү клазывыс шагын мындыг үлегер домактар-биле доозуп каалыӊар:
Демниг сааскан теве тудуп чиир.
Демнигде - күштүг,
Тепкииштигде - быжыг.
Эки аътка ээ хөй,
Эки кижээ эш хөй.
Чүс акшаныӊ орнунга
Чүс эштиг бол!
Арбын-көвей эш-өөрлүг, сүмелекчи чоннуг болуӊар. Үлегер сөсте нүгүл чок, ону черле утпайн чоруӊар, уруглар!
