«Улусчу ужурлар» ооредилге эртеминин
1-ги класска программазы
«Тос-ла чузун малымайны азыраза байыыр-ла мен». 68 шак.
Болук 2
5-6
Азырал малдарнын он-чузуну. Шээр малдар.
Ат хуваалдазы
2
7-8
Азырал малдарнын он-чузуну. Бода малдар.
Доруг, шилги
2
9
Эр кыс болгаш чаш малдарнын ат хуваалдазы.
Хунан, лонен
1
10
Салгал малы, Ыдык малы, Эжелик малы.
Ыдык,эжелик
1
11
Малдын им-демдээ.
Им
1
12-13
Мал толун алзыры – тоотпалаары, чучуулаары, хоглээри, чууктаары.
Тоотпалаары, чучуулаары
2
14
Оскус мал. Хостурган чаш мал. Ону азыраары.
Хостурган
1
15-16
Кажык деп чул, билир сен бе? Кажыктаары.
Кажык
2
17-18
Азырал малдарга хамаарышкан кожамыктар чалбарыглар, тывызыктар, улегер домактар моорейи.
Чалбарыг
2
19
Сут, эът, дук бээр малдар.
Ыдыктыг
1
20
Сут – ыдыктыг чем. Суттен кылган ак чемнер.
Езулал
1
21-22
Шага. Шага эрттиреринин езулалдары. Шага оюннары.
Кош, хонаш
2
23
Ог – кошкун огбелеривистин солуттунмас эдилели. Кош, хонашты шилиири.
Хавыялыг
1
24
Хана баштары: ос азар оскус хана. Кавай азар хавыяалыг хана.
Боодей
1
25
Ог дугайында оюннар. Чадыр ог. Боодей ог. Алдын орду.
Ожук
1
26
Ожук даштары. Ог оду. Чер оду.
Хунежир
1
27
Отту салырынын ужурлары (чангыс ыяш чалгаарааш кыппас, ийи ыяш сымыранчыр дээш кыппас, уш ыяш хунежир дээш кыппас).
ужур
1
28
Отче чем каарынын ужурлары. От-биле сугга хамаарышкан ужурлар.
1
29
От дугайында тоолчургу чугаалар, чалбарыглар.
Тоолчургу чугаалар
1
30
Ожук даштары, ог-оду, бичии от, улуг от.
Бичии от, улуг от
1
31-32
Азыраарга мал озер, ажылдаарга чурт сайзыраар.
сайзыраар
2
33-34
Катаптаашкын.
2
Азырал малдарны хар-назын аайы-биле адаары-6 шак.
Базымчалаары хоруглуг азырал малдар – 8 шак.
Тыва ак чемнер – 20 шак.
Ажыглаарынга сумелеп турар литература:
Арапчор А. эр салым. Кызыл, 1991.
Аксагалдай ашак.
Ватагин М.Г. тувинские народные сказки. Москва.;Наука, 1972.
Билен-оол М. чоннун чанчылы деп чул? Эне созу, 1994, февраль 4-10.
Куулар Н. буянныг ог. Шын,1990, март6.
Самбу И. тыва оюннар. Кызыл, 1994.
Тыва чоннун бурунгу ужурлары. М.Б.Келин-Лопсан. 1994.
Тыва улустун чанчылдары болгаш езулалдары. М. Х. Маннай-оол, 1991.
Улусчу ужурлар.
Тайылбыр бижик.
Улусчу педагогика амгы школанын ооредилге –кижизидилгелиг ажылынын кол ундезинин тургузуп, ниити ооредилге системазында чаа угланыышкын, тускай эртем болуп турар.Чоннун чаагай чанчылдары, сагылга-ёзулалдары, ужурлары улусчу педагогиканын кол озээн тургузуп турар. Улусчу педагогиканын идеялары, байлак дуржулгазы болгаш аргалары чугле школада, башкылаашкында ажыглаттынып турар эвес, а ог-буле кижизидилгезинде, ада-иелер ортузунда тарап нептерээн.
Улусчу педагогика дээрге ог-буленин, торел-болук улустун болгаш чоннун уруглар кижизидилгезинин дуржулгазы, а этнопедагогика ону шинчилээр эртем. Оон кол сорулгазы–улусчу педагогиканын ужур–утказын, аргаларын шинчилээри, оон депшилгелиг аргаларын ооредилге-кижизидилге ажылынга таарыштыр ажыглаары.
Аныяк салгалга торээн чоннунун депшилгелиг дуржулгазын дамчыдары, ону шингээттирери-кандыг-даа куруненин ыдыктыг хулээлгези. Кандыг-даа чон тускай психологиялыг, бодунун амыдыралынга дуушкен ажыл-агыйлыг, ужурларлыг, ёзулалдарлыг. Тыва чон боду уруглар кижизидер арга-хоргалыг, улегер-чижектерлиг, педагогиктиг культуралыг.
«Улусчу ужурлар» - амыдырал эртеми-дир. Ол ал-бодувус, ог-булевис, аал-коданывыс, доргул-торелдеривис,чер-чурттувус, ажыл-агыйывыс, культуравыс, а кол-ла чуул, мозу-шынарывыс дугайында эртемивис-тир. Амгы болгаш келир уенин салгалынын будуштуг мозузун хевирлеп, буянныг ажыл-ишти хевирлеп ооредир ужурлуг бис.
Улусчу ужурларны тускай курс (ооредилге эртеми) кылдыр ооредири дээрге-ле национал чанчылдарны ханыладыр коору ол.
Кижи-педагогиктиг культуранын хереглекчизи, эдилекчизи, тургузукчузу, кадагалакчызы, нептередикчизи.
Проблемазы: ог-буле, торгул-торел харылзаалары, ундезин ажыл-агый, торээн чер-чурт дугайында айтырыглар, этикет, бойдус ужурлары, кижинин тура-соруу, сагыш-сеткили, оске чоннарнын культуразы.
Сорулгазы:
-ада-огбелеривистин, чоннун депшилгелиг дуржулгазын уругларга шингээттирери;
-амгы болгаш келир уенин салгалынын будуштуг мозузун хевирлээри;
-уругларны ужур сагыыр толептиг кижилер кылдыр кижизидери;
-уругларнын чогаадыкчы шинээн сайзырадыры;
-уругларнын аналитиктиг болгаш кара угаан-биле бодаар шынарларын
сайзырадыры;
Тургузуу: курстун ажылчын программазын Г.Д.Сундуйнун «Улусчу ужурлар» 1-2 класстарга ооредилге номчулга номунга таарыштыр 1 чылга тургускан. Неделяда 2 шак. Чылда 68 шак.
Даянганы: «Улусчу педагогика» 2004ч. авторлары Г.Д.Сундуй, Г.К.Ондар.
Хамаарылгазы: класстан дашкаар ажыл.
Ажыглаар методтары, аргалары: беседа, оюннар, маргылдаалар, моорейлер, хана солун, биче шинчилээшкин ажылы.
Улусчу ужурларны кижизидеринин кол ооргалары: улегер домактар, тывызыктар, чечен домактар, ырлар, когудуглер, тоолдар, тоолчургу чугаалар, улустун оюннары.
