8
«2 къошмакъ ве чыкъармакъ» мевзусы боюнджа
план-конспекти
1-нджи сыныф
МАКЪСАДЛАР:
2 къоша ве чыкъара билювни пекитмек, адий меселелерни чезмек, сайы теркибини текрарламакъ.
Талебелернинъ бильги даиресини кенишлетмек, математикагъа аит тильни шекиллендирмек;
Талебелернинъ идрак этюв фааллигини инкишаф эттирмек, берильген меселелерни янъы усуллар ярдымынен мустакъиль чезмекни огретмек, незарет ве озь-озюни незарет алышкъанлыкъларыны инкишаф эттирмек;
мемлекеттеки табиат зенгинлигини къайгъырув дуйгъусыны ашламакъ.
Донатмалар: магнитофон, орман къушларынынъ сеси язылгъан аудиокассета, топ, ракъамлар язылы ельпазе, эсаплав таячыкълары, ракъам ве ишаретлер кассасы, айванлар ве орманнынъ ресими, индивидуаль вазифелер берген карточкалар, меселелернинъ схемалары, «Козь уфукълары» панносы.
Дерснинъ кетишаты:
I Балаларны дерске азырлав.
Оджа. Ниает, чанъ къакъылды, энди дерсимизни башлаймыз. Башта эвельки дерсте огренильген материалны текрарлайыкъ.
Бугуньки математика дерси этрафтаки муитнен бирлештирильген.
Бирлештирильген (интегрирленген) дерс дегенде нени козьде тутамыз?
Талебелер: Бу, бир къач фенни бирлештирген дерстир.
Оджа: Саймакъ, меселелерни чезмек, тенъештирмек, озь фикрини беян этмек ве мантыкъий фикир юрютмек къабилиетинъизни косьтермек имкянынъыз бар.
II. Эсас къысым.
Оджа: «Урмакъ-йыкъмакъ», «мен 5 шеэрнинъ адыны билем», «штандер-соп» киби оюнлар ойналгъанда къулланылгъан несне меним элимдедир.
Талебелер: Бу – топтыр!
Оджа: Топны тасвир эткен чешит тюрлю сёзлерни тапынъыз.
Талебелер: Къырмызы, юварлакъ, кучюк, енгиль, резаинадан япылгъан, йымшакъ, шеффаф олмагъан, ашалмаз, тыгъыз.
Оджа: Бизим шенъ-ойнакъ топумыз къайдадыр чапаракъ зувды...
Орман къушларынынъ сеси янъгъырай.
Оджа: Бу къушларнынъ сеслерини къайда эшитмек мумкюн?
Талебелер: Орманда.
Оджа: Я орманда насыл тереклер оселер?
Талебелер: акъ терек, акъкъайын, кестане, нарат, эмен, къатран тереги.
Оджа: Тек эменлер оськен ормангъа не деймиз?
Талебелер: Эменлик.
Оджа: Я орманда тек наратлар олса?
Талебелер: Наратлыкъ.
Оджа: Я чам орманына не деймиз?
Талебелер: Чамлыкъ.
Оджа: Я акъкъайын орманына не деймиз?
Талебелер: Акъкъайынлыкъ.
Оджа: Я чешит тюрлю тереклер оськен ормангъа не дениле?
Талебелер: Къарышыкъ орман.
Оджа: Орманда озюнъизни насыл тутмакъ керексинъиз, билесинъизми?
Талебелер орманда озюни тутув къаиделерини айталар.
Оджа: Къушлардан ангиси «синь-синь» деп сызгъыра, адыны айтып олурсынъызмы?
Талебелер: Баштанкъара.
[pic]
1-Ресим. Баштанкъара.
Оджа: Ракъамлар язылы ельпазени азырланъыз ве меселелернинъ джевапларыны косьтеринъиз.
Меселе: Эмен пытагъында 7 баштанкъара отура. 2 баштанкъара эмен терегининъ башкъа пытагъына авушты. Теректе къач дане баштанкъара отура?
Талебелер: Терек устюнде 7 баштанкъара отура.
Меселе: Эмен терегинде 7 баштанкъара отура. Учь къуштан гъайры башкъалар учып кеттилер. Терек устюнде къач дане къуш къалды?
Талебелер: 3 къуш къалды.
[pic]
2-Ресим. Кобелек, орюмчек, къонъуз.
Оджа: Кобелек, орюмчек, къонъуз. Олардан къайсы бири «арткъач» сайыла?
Талебелер: Орюмчек арткъачтыр. Чюнки о - боджек дегильдир.
Меселе: Орюмчекнинъ аякълары чокъмы, къонъузнынъ аякълары чокъмы?
Талебелер: Орюмчекнинъ эки аягъы даа бар, къонъузнынъ исе ёкътыр.
Балалар беден тербиеси дакъкъасыны кечирелер.
Ёлда, ёлда секиремиз сагъ аякънен,
Сонъ кене секиремиз сол аякънен.
Чапа-чапа тогъайчыкъкъа етермиз,
О ерде де эпимиз секирермиз.
Токъта! Раатлангъан сонъ кетермиз.
Оджа: Акъкъайынгъа якъынлашкъанда, о ерде къарынджаларны расткетирдик. Дюньяда къарынджаларнынъ 10 бинъ чешити бар. Олар зиянкяр боджеклерни ёкъ этелер. Къарынджаларнынъ базы чешитлери девлет тарафындан имае этиле. Я къарынджалар къайда яшайлар?
[pic]
3-Ресим. Къарынджалар (Къырмыскъалар)
Талебелер: Олар топракъ я да терек ичинде ювалар япалар. Ер устюнде де иншаатлар – къарынджа юваларыны къуралар.
Оджа: Къарынджалар оларны агъачлар устюнде едишер олып чешит вариантта ерлештирмекни риджа этелер.
Талебелер тахта устюнде чифт-чифт ракъамлар язалар.
[pic]
4-Ресим. Къарынджалар акъкъында меселенинъ схемасы.
Оджа: Байкъуш йыртыджы къушлардан бириидир. О, эм куньдюз, эм къаранлыкъта пек яхшы коре. Онынъ козьлери этрафындаки тюклер «юзь» дискини тешкиль этелер. Дюньяда байкъушларнынъ 130 чешити бар. Онынъ кевдесининъ узунлыгъы – 12 см-ден (уфакъ кукумав) 84 см-ге къадар (ири кукумав). Байкъушлар кой ходжалыгъына зарар кетирген зиянкяр кемириджилерни ашайлар. Байкъушларны девлет къорчалай.
[pic]
5-Ресим. Байкъуш.
Меселе: Байкъуш гедже кемириджилерни авлап, озь ювасына учып кельгендже 2 км ёл кечти. О, эписи олып, къач километр учты?
Талебелер: Бу - меселе дегиль. Меселенинъ шартлары етерли къадар дегиль.
Оджа: Я меселе неден ибарет?
Талебелер: Меселе шарт ве суальден ибареттир.
Оджа: Меселени чезювнинъ анги 4 баскъычыны билесинъиз?
Талебелер: Шарт, суаль, чезим, джевап.
Меселе: Байкъуш гедже кемириджилерни авлап, 10 км учып кечти. Озь ювасына къадар исе 2 км учып кечти. Байкъуш, эписи олып, къач километр учып кечти?
[pic]
6-Ресим. Байкъуш акъкъында меселеге даир схемалар.
Оджа: Бу меселеге анги схема келише? Сол тарафтаки схема келише десенъиз, сол къолунъызны котеринъиз. Сагъ тарафтаки схема келише десенъиз, сагъ къолунъызны котеринъиз.
10 сайысы нени косьтере?
Талебелер: Байкъуш авлаяракъ 10 км учып кечти.
Оджа: Я 2 сайысы нени косьтере?
Талебелер: Байкъуш ювасына къадар 2 км учып кечти.
Оджа: Байкъуш эписи олып къач километр учып кечкенини бильмек ичюн анги амельни сечмек керекмиз?
Талебелер: «Къошув» амелини сечмек керекмиз?
Оджа: Я бу алда анги математик ишаретини къоярсынъыз?
Талебелер: Биз «плюс» ишаретини къоярмыз.
Оджа: Меселе чезимининъ ифадеси насыл?
Талебелер: 10+2 ифадеси меселенинъ чезими ола.
Оджа: Меселеде насыл суаль тура?
Талебелер: Байкъуш эписи олып къач километр учып кечти?
Оджа: Меселенинъ джевабы насыл?
Талебелер: Байкъуш эписи олып 12 километр учып кечти.
Беден тербиеси дакъкъасы:
Бир экидир, бир эки,
Беш алтындыр, беш алты.
Нефес алып бир-эки,
Эр кес де раатланды.
Башынъны юксек котер,
Ёргъунлыкъ да тез кетер.
Оджа: Русие территориясында сансарларнынъ тек бир акъикъий чешитини – адий сансарларны расткетирмек мумкюн. Онынъ беденининъ узунлыгъы 20 сь-ден 30 см-ге къадар олып, тюсю сары, боз ве атта сия ола биле. Олар тереклер ичиндеки шаргъа бенъзер къувушларда яшайлар. Базыда исе сансарлар чам я да нарат тереклерининъ пытакъларында ерлешелер. Олар къышта да арекет этип, озьлерине азыкъ-ашарлыкъ азырлайлар. Авалар пек сувукъ олгъанда сансарлар озь ювасында бир къач кунь чыкъмай отуралар.
[pic]
7-Ресим. Сансар.
Меселе: Сансарнынъ элинде 2 фындыкъ ве 3 мантар.
[pic]
8-Ресим. Мантарлар ве фындыкълар.
Оджа: Насыл математик ифаделерни тертип эте билесинъиз?
Талебелер тахтада математик ифаделерни язалар, окъуйлар ве оларны анълаталар.
2+3=5 5-3=2
3+2=5 3-2=1
5-2=3
Оджа «Козь уфукълары» панносыны къулланып, козьлер гимнастикасыны отькере. Козьлеринъизни юмунъыз, «учь» дегенде козь ачып паннонынъ юкъарыдаки сагъ кошесинде чечекни тапынъыз. Озен ве дагълар контурыны саат акъреби узьре козьден кечиринъиз.
Къале контурыны саат акъребине къаршы козьден кечиринъиз.
Сары чечеклерге, кунеш къавушмасына, пемпе чечеклерге, кокте учкъан периге бакъынъыз.
[pic]
9-Ресим. «Козь уфукълары» панносы.
Оджа: Сары тильки кевдесининъ узунлыгъы 90 см, къуйругъынынъ узунлыгъы исе 60 см. Тильки кемириджи айванларны ёкъ эте. Селекция нетиджесинде адий тилькиден кумюш-сия, платинли (яни акъ) тилькилер асрап чыкъарылды.
[pic]
10-Ресим. Тильки.
Меселе: Макътанчакъ тильки къыяслама ишаретлерини къойды. Онынъ япкъан ишини тешкеринъиз.
7+2<6 9-2=6
6+2>8
Талебелер тахтадаки математик ифаделерни тюзетелер, окъуйлар ве оларны анълаталар.
Оджа: Дигерлернинъ хаталарыны тапасынъыз, аферин. Амма озюнъиз де хаталар япманъыз.
Оджа талебелерге индивидуаль вазифелер язылгъан карточкаларны алмаларыны теклиф эте.
6+2 5-2
8+2
7+2 9-2
Талебелер ифаделерни озьлери мустакъиль тапалар.
Оджа: Лось (я да айры бойнузлы) - сыгъынлар аилесине менсюп чифт туякълылардыр. Сыгъын беденининъ узунлыгъы 3 метрге, юксеклиги 2 метрге, чекиси 600 килограммгъа барып ете. Эркек сыгъынларнынъ курекке бенъзер бойнузлары бар.
[pic]
11-Ресим. Сыгъын.
Оджа: Эсап таячыкълары ярдымынен сыгъын япынъыз. Сыгъын башкъа бир тарафкъа айланып бакъмасы ичюн 2 таячыкънынъ ерини авуштырынъыз.
Талебелер рале башында эсап таячыкъларынен ишлейлер.
[pic]
12-Ресим. Эсап таячыкълары ярдымынен япылгъан сыгъын шекили.
Оджа: Сыгъын дёрт аягъында тургъанда чекиси 6 центнерни тешкиль эте. Я, дейик, сыгъын эки аягъында турса, о вакъыт чекиси къач олур?
Телебелер: Сыгъыннынъ чекиси эписи бир 6 центнер оладжакъ.
Оджа: Адий кирпи. Кирпи балалары тикенлери олмагъан алда дюньягъа келелер. Амма бир къач сааттен сонъ йымшакъ тикенлери осюп башлай. Кирпи беденининъ узунлыгъы 20-25 см. Кирпилер гедже юкъламайып, актив арекет этелер, амма куньдюз от я да пытакълардан япылгъан юваларында яталар. Кирпи къурт-къырмыскаларны, бакъаларны ве, кимерде, йыланларны тутып ашайлар. Къыш кельгенде юкъугъа далалар.
[pic]
13-Ресим. Кирпи.
Оджа: Ашагъыдаки фигуралар арасында ангиси «арткъачтыр»?
[pic]
14-Ресим. Геометрик фигуралар (учькошеликлер ве дёрткошеликлер).
Талебелер: Дёрткошелик «арткъачтыр».
Оджа: Шу фигуралардан ресим топланъыз.
Талебелер айры-айры фигуралардан орман ресимини топлайлар.
Оджа: «Орман – бизим байлыгъымыздыр!» джумлесини насыл анълайсынъыз?
Талебелер озь фикирлерини беян этелер.
III. Дерс екюни.
Оджа: Ормангъа сеферимиз екюнленди. Орман ве онынъ сакинлери акъкъында чокъча малюмат алмакъ истесенъиз къылавуз ве энциклопедиялар сизге ярдым берирлер.
Дерсте анги фенлерден бильгилер сизге керек олдылар?
Анги вазифелер меракълы олдылар? Ангилери муреккепче корюндилер?
Талебелер дрес девамында япкъан ишлерини талиль этелер.
Дерсте фааллик косьтергенинъиз ичюн сагъ олунъыз. Дерсимиз битти. (Оджа элине топ алып, талебелерге тенефюсте «Тёгерек турмакъ» оюныны ойнамакъны теклиф эте).
