БыЬаарыы сурук
Уерэх предметын ейдебулэ
Лиичинэс духуобунас, сиэр-майгы быЬыытынан сайдыытын уонна ытык ейдебуллэр систиэмэлэрин баЬылааЬын биир суолунан культуроведческэй компетенцияны ицэрии буолар.
ФГУЕС методологическэй тирэ5инэн буолбут «Россия гражданинын личноьын духуобунаска, сиэрдээх майгыга иитии уонна сайыннарыы кэнсиэпсийэтигэр», «Саха Ереспуубулукэтин норуоттарын култуурата» барыл программатыгар оло5уран «Саха Ереспуубулукэтин норуоттарын култуурата» биридимиэт улэлиир бырагырааммата оцоЬуллунна. Программа ааптардара: Е.И. Винокурова, А.В.Иванова, Е.П. Чехордуна.
Начаалынай оскуола5а «Саха Ереспуублукэтин норуоттарын култуурата» биридимиэт сыала:
Этнокултуурунай компетенциялары ицэрии, араас омуктар алтыЬар эйгэтигэр сатаан олоруу уонна ситиЬиилээх социализация усулуобуйатын теруттэрин уурсар.
Соруктара:
Бэйэ норуотун духуобунай уонна материальнай ытык ейдебуллэрин аан дойду култууратын арахсыбат чааЬын курдук ылыныыны ицэрии;
Бэйэтин уонна ыаллыы норуоттарын култуураларын туЬунан терут билиини олохсутуу;
Бэйэ норуотун угэьин, итэ5элин тутуЬууну, Хотугу дойду, Саха сирэ, Россия олохтоо5о диэн ейдебулу, атын омуктары кытта алтыЬарга бэйэ норуотун културатын сатаан тиэрдии сатабылын сайыннарыы;
Атын тыллаах, итэ5эллээх норуоттар култуураларыгар утуе сыЬыан, ейдеЬууну уонна бодоруЬууну иитии.
Уерэх былааныгар уерэх биридимиэтин миэстэтэ
Уерэх федеральнай базиснай былаана булугуччулаах уонна уруок таЬынан улэ чаастарыттан турар. «Саха Ереспуублукэтин норуоттарын култуурата» биридимиэти уерэтии уерэх федеральнай базиснай былаанын булгуччулаах чааЬыгар керуллубэт. Биридимиэти уерэтэргэ нэдиэлэ5э 1 чаас, сылга 33 чаас бэриллэр. Уерэх былаанын талар чааЬын, уруок таЬынан улэ чэрчитинэн о5о уонна тереппут ба5атын учуоттан ыытыллар.
Туьаныллар учебник:
Ебугэ угэЬэ: мацнайгы кылааска уерэнэр кинингэ/ Е.И. Винокурова, Л.Г. Дедюкина, 2 чааьа – Дьокуускай:Бичик, 2009
Ебугэ угэЬэ: мацнайгы кылааска уерэнэр кинингэ/ Е.И. Винокурова, Л.Г. Дедюкина, 2 чааьа – Дьокуускай:Бичик, 2009
Уерэх биридимиэтин уерэтии тумуктэрэ
Ытык ейдебуллэри ицэрии тумугэ (личностные результаты)
Тус суолталаах дьайыы:
Ытык ейдебуллэри билинии:
Саха терут угэстэрин, ытык ейдебуллэрин ылыныы, олохсутуу;
Угэс буолбут терут култуураны норуот айымньытын тумугун уонна айыл5аны кытта бииргэ алтыьан олоруу курдук ылыныы;
Ереспуубулукэ норуоттарын ураты култуураларыгар убаастабыллаах сыьыаны култууралар алтыьыыларын сайдыытын сурун усулуобуйатын уонна утарсыылары быьаарар терутун курдук ылыныы;
Ахсааныттан, олорор сириттэн тутулуга суох хас биирдии норуот култууратын ылыныы;
Норуоттар култууралара эгэлгэ араастаа5ын уопсастыба култууратын байытыы тердун курдук ылыныы;
Элбэх култууралар алтыьар эйгэлэрэ, бодоруьуулара, култууралар диалогтара – лиичинэс бэйэтэ уонна гражданскай уопсастыба социальнай сиэрэ-майгыта сайдар усулуобуйата буоларын ылыныы.
Сатабыллары сайыннарыы:
Бэйэ норуотун угэьин куннээ5и олоххо уонна анал этнокултуурнай тэрээЬиннэргэ ( ыЬыах, сиэр-туом уо.д.а) тутуЬуу;
Бэйэни саха, Саха сирин уонна Россия гражаданинын быЬыытынан билинии;
Бэйэни Хотугу дойду, Саха сирэ, Россия оолхтоо5унабын диэн билиЬиннэрии;
Бэйэ5э, тулалыыр дьоццо-сэргэ5э, айыл5а эйгэтигэр убаастабылы иитии.
Уерэх сатабылларын сайыннарыы тумугэ (метапредметные результаты)
Бэйэни салайынар-дьаЬанар сатабыллар:
Культуроведческай матырыйаалга оло5уран сыалы-соругу таба туруорунар, бырайыактыыр дьарыгы сатаан былаанныыр;
Сиэри-туому, угэЬи толорууга тахсар ал5аьы кеннерер;
Культуроведческай билиини, сатабылы, уеруйэ5и сепке сыаналыыр;
Кэллэктиибинэн этнокултуурунай улэ5э кыттыьар (норуот бырааьынньыктарыгар уо.д.а);
Араас этнокултуура усулуобуйатыгар терут угэЬи тутуЬар уонна бэйэни сатаан салайынар;
Пааранан, беле5унэн хамаандана уо.да. бииргэ алтыЬан улэлиир;
Саха сирин уонна Россия норуоттарын бодоруЬар майгыларын-сигилилэрин олохсуйбут бэрээдэгин (этноэтикеты) бииргэ алтыЬар усулуобуйатыгар учуоттуур;
Тас керуцнэринэн, тылларынан, угэстэринэн, итэ5эллэринэн уратылаЬар дьону кытта ейдеЬерге уонна алтыЬарга бэлэмнээх буолар;
Бэйэ норуотун култууратын атын омуктары кытта алтыЬыыга Саха сирин, Россия таЬымыгар сатаан кердерер.
Тустаах уерэх биридимиэтин уерэтии тумугэ (предметные результаты)
Анал ейдебуллэр нецуе бэйэни саха быЬыытынан билиЬиннэрэр сатабылы олохсутуу;
Фольклор керуцнэрин, норуот ырыатын, музыкатын, терут угэЬин, сиэрин-туоумун куннээ5и олоххо уонна кун-дьыл эргииринэн тутуьар сиэрин-туоумн нецуе ереспуубулукэ култуура5а, тылга уратылаЬар угус еурттээх оло5ун туьунан бастакы билсиЬиитин олохсутуу;
Ереспуубулукэ уонна Россия норуоттарын култууратын тутуЬан билиини-керууну кэцэтэр араас матырыйаалы туЬана уерэнии (уерэх , уус-уран уерэх-наука, ыйынньык литературатыттан, тылдьыттартан, аатыластартан, хаарталартан уо.д.а.);
Тобулла5ас уеруйэ5и сайыннарар уеруйэхтэр;
Чопчу тэцнээЬин (конкретное сравнение) (дьиэ-уот: ураЬа, бала5ан, дэриэбинэ, беЬуелэк, куорат, ас-уел, тацас-сап, уттар мал, киэргэл, симэх, о.д.а.)
Ырытыы, холбооЬун (анализ, синтез) (олох-дьаЬах тэрээЬинэ, суеЬу иитиитэ, булт, сир оцоЬуута, уЬаныы, иис; омук оонньуута, оонньуура,о.д.а.)
ТумуктээЬин (обощение) (хотугу дойду айылзатыгар сеп тубэЬэн уескээбит итэ5эл, биЬиги – Россия олохтоохторунабыт, биЬиги – сахаларбыт, о.д.а.);
Ханыылатан сыаналааЬын (классификация) (аан дойду, сир, айыл5а, киЬи, дьиэ кэргэн, уран оцоЬук, симэх); норуот музыката (хомус, кырыымпа, хобо, о.д.а.);
ДакаастааЬын (доказаетльство) (айыл5аны кытта алтыЬан олоруу уратылар уо.д.а.);
Ереспуубулукэ норуоттарын култуураларын бэлиэ (символ) нецуе кердеруу (сэргэ, саха ата, таба, ураЬа уо.д.а.).
¥гэс
Сиэр-туом
¥³рэнээччи µлэтин сµрµн к³рµ²нэрэ
Чыы´ыла
халаандаар
Чыы´ыла
Фактич.
1
Тереебут дойдум.
1
Саха сирин били²²итэ уонна былыргыта. Саха сирэ Россия5а.
Тэ²нээ´ин. Саха сирин былыргытын били²²итин чинчийэн тэ²ниир.
Кэпсээ´ин. Б³´µелэккэ, куоракка олохтоох араас омук дьонун, кинилэр олохторун-дьаьахтарын, улэлэрин-хамнастарын, уерэхтэрин туЬунан кэпсиир.
Бы´аарар. Саха сирин айыл5атын уратытын бы´аарар Тµмµктээ´ин. Бэйэ уонна атын норуот дьонугар-сэргэтигэр убаастабыллаах сыЬыан – култуурунай нуорма диэн тумук оцоруу.
2
Саха сирин терут норуоттара
1
Саха сирин терут норуоттарын олохторо-дьа´ахтара, µлэлэрэ-хамнастара, µ³рэхтэрэ.
Тэ²нээ´ин.£р³сп\р олорор терут норуот дьонун маарынна´ар уо. уратыла´ар ³рµттэрин тэ²нээн к³р³р.
КэпсээЬин.Саха сирин терут норуот дьонун, кинилэр олохторун-дьаьахтарын, улэлэрин-хамнастарын, уерэхтэрин туЬунан кэпсиир.
3
Мин беьуелэгим
1
Тереебут беьуелэктэрин историята
ТэцнээЬин. Урукку уонна билицци беьуелэги тэцнээн керер
Кэпсээьин. БеЬуелэгин туЬунан кэпсиир.
4
Мин дойдум айыл5ата
1
Айыл5алыын алтыЬыы.
Айыл5а5а сылдьыы сиэрэ туома.
Айыл5а-5а сылдьыы
Кэтээн к³р³р. Айыл5а кэрэтин кэтээн к³р³р.
Практическэй µлэ.
Тулалыыр айыл5абытын харыстаа´ын, айыл5а5а сµгµрµйµµ ту´унан санаатын суруйар.
5
Саха сирин айыл5атын уратыта
1
Айыл5а сокуона. Билгэ
Бы´аарар. Саха сирин айыл5атын уратытын бы´аарар.
Тэцнээьин. Саха сирин айыл5атын атын дойду айыл5аты кытта тэцнээн керер.
6
Хамсыыр-харамай - айыл5а сор5ото
1
Сахабыт сирин хамсыыр-харамайдара
Араарыы. Саха сирин кыылларын керуцнэринэн араарар.
Кэпсиир. Саха сирин хамсыыр-харамайын туьунан кэпсиир
7
Мин норуот кэскилэбин
1
Саха буоларынан киэн туттуу
БыЬаарыы. «Ийэ тыл» диэни быЬааран кэпсэтэр.
Ырытар. Саха буоларын туох туоьулуурун ырытан керер.
8
Мин дьиэ кэргэним
1
Ыал – олох терде.
БиЬиги ааппыт, араспаанньабыт.
Ыал утуе угэЬэ:терду-ууьу уерэтии, ыалдьытымсах буолуу, кыраны кыамматы керуу-харайыы
Сайлыкка кеьуу, сири-уоту аьатыы
Ырытыы. Арасапаанньатын, аатын суолтатын быЬаарар.
СыанлааЬын. Дьиэ кэрэгэн утуе холобурдарын сыаналыыр.
БыЬаарыы. Кырдьа5астары ытыктааЬын, дьиэ кэргэн утуе холобурдарын быЬааран кэпсиир.
Практическэй улэ. Теруччу оцоруу
9
Мин чугас дьонум
1
Теруччу. Киэц аймах, кэтит уруулаах.
Ырытыы. Дьиэ кэргэн удьуорун ырытар.
Кэпсиир. Бэйэтин теруччутун кэпсиири
10
Норуотум дьиэтэ-уота
1
Норуотум дьиэтэ-уота: ураьа, тордох,
ТэцнээЬин. терут олохтоох омуктар дьиэлэрин бэйэтэ билигин олорор дьиэтигэр тэцнээн керер.
11
Мин дьиэм
1
Билицци дьиэ уонна бала5ан
Ала´а дьиэни харыстаа-´ын
ТэцнээЬин. Билицци уонна былыргы дьиэни тэцнээн керер.
Быьаарыы. Былыргы сахалар то5о бала5ан дьиэлээхтэрин быьааран керер.
12
Норуотум дьарыга
1
Саха сирин норуоттарын сурун дьарыктара: таба, сылгы, ынах суеьу, ыт
Тэцнээьин. Саха уонна хоту дойду дьарыктарын маарыннаЬар уонна уратылаЬар еруттэрин тэцнээн керер..
Ырытыы уонна кэпсээЬин. Бэйэтин норуотун угэс буолбут дьарыгын туЬунан ырытан кэпсиир.
Кэпсэтии. Бэйэ улууЬун, нэЬилиэгин сурун дьарыгын туЬунан кэпсиир.
13
Дьиэ суеЬутэ
1
Ебугэлэрбит суеьу иитэр – биир сурун дьарыктара
Араарыы. Саха терут дьарыгын уонна нууччаттан кэлбит дьиэ суеьутун арааран белехтуур.
Кэпсэтии. Бэйэтин дьиэтин суеьутун кэпсиир.
14
Ебугэм аьа-уелэ
1
КуЬуццу киьи кулбутунэн, саааскы киЬи салбаммытынан. Ебугэлэрбит сурун астара
Сир аЬын хомуйуу
Ырытыы. Ебугэлэрбит сурун астарын булбут матырыйаалларын туЬанан ырытан кэпсиир.
БелехтееЬун. Ас керуцуттэн керен белехтееЬун.
15
Норуот угэс буолбут аьа
1
Норуот угэс буолбут аьа –эт, балык, уруц ас. Мин аан мацнай астаабыт аЬым
Кэпсэтии. Норуот угэс буолбут аьын кэпсиир.
ИЬитиннэрии. Мин аан мацнай астаабыт аЬым диэн иЬитиннэрии оцорор.
16
Норуотум оьуора-бичигэ
1
Оьуор-бичик керуцнэрэ
Ырытыы. Норуот оьуорун-бичигин ырытар.
БыЬаарыы. Оьуору керен туохха майгылыыр оьуорун быьаарыы
17
Туос, мас оцоьуктар
1
Туос уонна мас оцоЬуктар.
ТэцнээЬин. Туос уонна мас оцоЬук арааЬын тэцнээн керер.
Ырытар. Аналынан ырытар.
Кэпсэтии. Туос, мас оцоьуктарга тугу билбитин кэпсиир.
18
Омук тацаьа
1
Олохтоох омуктар тацастарын уратылара
ТэцнээЬин. Олохтоох омуктар тацастарын тэцнээн керер.
19
Тацаьым ураты суолтата
1
Саха тацаьа
Тэцнээьин. Саха тацаьын атын норуоттар тацастарыгар тэцнээн керер.
Быьаарар. Атын омук тацастарыттан арааран быьаарар
20-21
Норуотум оонньуурдара
2
Айыл5а матырыйаалыттан оонньуурдар. Уол уонна кыыс оонньуурдара. Остуол оонньуута.
ТэцнээЬин. Уол уонна кыыс оонньуурдарын маарыннаЬар уонна уратылаЬар еруттэрин тэцнээн керер.
ТолкуйдааЬын Айыл5а матырыйаалыттан. Оонньуурдары толкуйдаан оцорор.
БелехтееЬун. Бэйэ норуотун оонньуурдарын матырыйаалынан араараран белехтуур.
22-23
Ебугэм оонньуулара
2
Ебугэ оонньуулара: ей уонна таайсыылаах, кургуемнээх уонна тэрээЬиннээх оонньуулар. Сайылык оонньуулара.
Терут хамасаныылар (тилэххэ уонна кэтэххэ тирэнэн чиккэйии, илиигэ тацнары хаамыы, куерчэх)
ТэцнээЬин. Уол уонна кыыс оонньууларын маарыннаЬар уонна уратылаЬар еруттэрин тэцнээн керер.
БелехтееЬун. Бэйэ норуотун оонньууларын араараран белехтуур.
24
Терут омуктар уцкуулэрэ
1
Терут омуктар уцкуулэри: оьуока, ьээдьэ, хэдьэ, хоровод
Оьуокай
Тэцнээьин. Терут омуктар уцкуулэрин уратылаЬар уонна майгыннаьар еруттэрин тэцнээн керер.
Толоруу. Норуот оьуокайын тоолоро уерэнэр
25
Норуотум ырыата-тойуга
1
Саха о5уска олордо5уна – ырыаЬыт. Тойук. Норуот ырыата
Тойук
КэпсээЬин. Норуот ырыатын уонна тойугун туЬунан быЬааран кэпсиир.
Толоруу. Норуот ырыатын толоро уерэнэр.
СыаналааЬын. Бэйэ-бэйэлэрин толорууларын сыаналана
уерэнэллэр.
26
Норуот уус-уран айымньыта
1
Норуот уус-уран айымньыта: алгыс , таабырын, ес хоьооно, чабыр5ах
КэпсээЬин. Норуот уус-уран айымньытын туЬунан быЬааран кэпсиир.
27
Мин норуотум остуоруйалара
1
Саха, юкагир остуоруйалара.
Кэпсээьин. Норуот уус-уран айымньытын туЬунан быЬааран кэпсиир.
28
Олоцхо – саха норуотун тылынан уус-уран айымньытын саамай урдук чыпчаала
1
Норуот дириц ейун, куустээх санаатын, уус дьэрэкээн тылын-еЬун, киэц билиитин чыпчаала- эпос. Олоцхо уонна Саха сирин норуоттарын эпостара. Олоцхо ытык ейдебуллэрэ: олох, дьулуур, бэриниилээх буолуу, сомо5олоьуу
ТэцнээЬин. Олоцхону атын омуктар эпостарын кытта тэцнээн керер.
Практическэй улэ. Бухатыыр уонна кыыс уратылаЬар, маарыннаЬар еруттэрин ойуулуур.
СыаналаЬын. Талан ылбыт спектаклыгар тэттик сыанабыл суруйар.
29
Норуотум утуе угэстэрэ
1
Саха сирин норуоттарын угэстэрэ: ыалдьытымсах, аЬыныгас, ытыктабыллаах сыьыан, улэьит
Алгыс
Эбии матырыйаалы туЬаныы. Норуотун туе буолбут угэстэрин туЬунан матырыйаал хомуйар уонна уруокка туттар.
Тылы сайыннарыы. Булбут матырыйаалын туЬанан талбыт угэьин туЬунан билиЬиннэрии оцорор.
ТолкуйдааЬын. Араас омуктарга утуе буолбут угэстэрин суолтатын, сиэрин-туомун маарыннаьар уонна уратылаЬар еруттэрин тэцнээн керен, толкуйдуур.
30-31
Мин норуотум суруйааччыта П.А. Ойуунускай, Суорун Омоллоон
2
П.А. Ойуунускай – саха литературатын теруттээччи.
Суорун Омоллоон – саха норуотун талааннаах суруйааччыта.
Кэпсэтии. Суруйааччылар айымньыларын кэпсэтии.
БыЬаарыы. Айымньы сурун санаатын , туохха уерэтэрин быЬааран керуу
32
О5о суруйааччылара. Гаврил Курилов-Улуро Адо,
Огдуо Аксенова
1
Гаврил Курилов-Улуро Адо – юкагир суруйааччыта.
Огдуо Аксенова –долганнартан мацнайгы поэт
Кэпсэтии. Суруйааччылар айымньыларын кэпсэтии.
БыЬаарыы. Айымньы сурун санаатын , туохха уерэтэрин быЬааран керуу
33
Билиигин бэрэбиэркэлэн
1
Сыллаа5ы билиилэрин бэрэбиэркэлээЬин
Барыта чааьа:
33
Уерэтиллибит чааьа:
