Муниципалдыг бюджеттиг ооредилге чери
Чеди-Хол кожууннун Чал-Кежиг ортумак школазы
«Рассмотрено»
Руководитель МО
учителей начальных классов
_____________ Хоз-оол Л.А..
Протокол № ______ от
«____» _______________20__ г.
«Согласовано»
Заместитель директора по УВР
МБОУ СОШ с.Чал-Кежиг
___________ Оюн А.Ч.
________________ 20__ г.
«Утверждаю»
Директор
МБОУ СОШ с.Чал-Кежиг
___________Хунажык Х.В.
«___»_____________20__ г.
Тыва дылга ажылчын программа
Башкызы: Базыр-Сады Айлана Чыртак-ооловна
Класс: 3
Деннели:
2015 – 2016 ооредилге чылы
Тайылбыр бижик
Тыва дыл – Тыва Республиканын ундезин чурттакчылары болур тываларнын торээн дылы. Амгы уеде ол Тыва Республиканын куруне дылдарынын бирээзи апарган. Тыва дыл чугле харылзажырынын эвес, тыва культуранын – улустун аас чогаалынын, литературанын, театр уран чуулунун болгаш радио, теледамчыдылганын, парлалганын, эртемнин, албан - херек кылырынын, ооредилгенин база кижизидилгенин дылы апарган.
Тыва школалар тургустунганынын бирги хунунден эгелээш, тыва дылды тускай эртем кылдыр ооредип эгелээн деп тыва эртемденнер бижип турар.
Тыва дылды эге школага ооредири уругларнын угаан-медерелин, логиктиг боданыышкынын сайзырадырынга, оларны эки мозу-шынарга кижизидиринге, куш-ажылга белеткээринге, уругларнын ниити билиинин, культуразынын деннелин бедидеринге улуг ужур-дузалыг. Школага тыва дылды ооредири уругларга торээн дылынын дугайында эге чада билиглерни бээр, оске эртемнерни шингээдип алырынга дузалыг.
Тыва дылдын программалары школаларнын тургузуунун, сорулгаларынын база тыва дылдын болгаш ниити дыл эртеминин хогжулдезинин аайы-биле чаартынып турган.
Бо программаны 2-4 класстарның тыва дыл болгаш номчулга кичээлинге таарыштыр тургускан.
Эге класстарга тыва дылды ооредиринин программазының кол сорулгалары:
-уругларны медерелдии-биле шын номчуур, бижиир болгаш чугаалаарынга ооредири;
-торээн дыл болгаш литература талазы-биле эге билиглерни бээри;
-уругларны ном-биле ажылдаарынга чанчыктырары, номчулга болгаш билиглерже чуткулун
хайныктырары;
-номчулга болгаш бижилгенин дузазы-биле бойдусту, ниитилелдин амыдыралын,
болуушкуннарны хайгаараары;
-уругларны чечен чогаал оранынче углап, сөстүң уран чурумалдыг овур-хевирин дамчыштыр
сөзүглелдиң долу болгаш делгем утка-шынарлыын хөй талазындан угаап билип алырынга
дузалааар;
-уругларны эки мозу-шынарлыг, идепкейлиг, куш-ажылга ынак, хулээнген херээнге
харыысалгалыг кижи болурунга, таварышкан бергелерни бот-тускай ажып эртерин болгаш
чараш чуулдерни эскерип билиринге кижизидери;
-ооренип турар чуулдерин сайгарып, деннеп, болуктеп, туннеп, тайылбыр кылып билиринге
чанчыктырары;
Ниити билиглер, арга-мергежил болгаш ажыл-чорудулганын аргалары:
1. Ханы билиг алырынын ажыл-чорудулгазы.
Бир чуул-биле болуп турар болуушкуннун оскерилгезин тывары, хайгааралды аас-биле тайылбырлаары. Деннелге аргазын ажыглап тургаш, деннештирип турар чуулдернин онзагайларын илередири. Хайгаараар, шенелде кылыр сорулга-биле туннелдерни деннештирери.
2.Чугаа чорудулгазы болгаш медээлер-биле ажыл.
Созуглелдернин темазын, кол утказын аас болгаш бижимел хевирге илередири. Монологтуг чугааны тургузары (сумелээн темага, салган айтырыгга); диалогка (чугаага) киржири. Словарьларда, библиотека каталогтарында бар чугула медээлерни кылып, оларны дилеп, шыгжап чанчыгары. Компьютерге ажылдап ооренири. Материалды таблица дузазы-биле коргузери. Медээлерни алфавит болгаш саннар дузазы-биле чурумчудары. «болгаш, азы…», «бир эвес…, ол…», «чугле ол эвес, а…» дээн чижектиг бодун ужур-уткалыг чугааларны ажыглаары.
3.Ажыл-чорудулганы организастаары.
Тускай айтыышкын, улегер болгаш бодун алгоритм ёзугаар кууселде кылыры. Ооредилге мергежилгелерин чыскаап чурумчудары (Мону канчаар кылырыл?). Ажыл-чорудулганын хыналдазынын болгаш демдээнин аргаларын илередири (Бо чуул шын кылдынган бе?). Берге чуулдернин чылдагаанын илередири (Канчангаш? Чуге?). Берге чуулдерни баш удур илередип алыры (Кандыг бергедээшкин туруп болурул?). Ажылда частырыгларны илередири болгаш оларны эдери (Частырыглар бар ирги бе?).
4.Демнежилге ажылы.
Эрткен темага хамаарыштыр билиглерин аразында айтыржып, арга-суме катчып, ол ышкаш кылыр ажылды улежип билири.
Класс бурузунун тыва дыл программазын эртемден-методист башкылар беш-беш болуктерден тургустунган кылдыр тургускан. Бо программа база оларнын ол чуулунге даянган: 1) «Уннер болгаш ужуктер» 2) «Сос» 3) «Домак» 4) «Харылзаалыг чугаа» 5) «Чараштыр бижилге». Ынчангаш эртемден-методист башкыларнын санап турары-биле класс бурузунге фонетика, лексика, сос тургузуу, морфология, синтаксис болгаш харылзаалыг чугаа талазы-биле билиглер алыр ужурлуг.
Эге школага чечен чогаал номчулгазынын программазы уругларнын аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадырынче, оореникчилернин шын чугаалап ооредиринин аргазы – номчулганын чанчылдарын хевирлээри болгаш ону сайзырадырынче угланган. Номчулга кичээлдеринин кол сорулгалары:1)номчулганын шын, медерелдиг, аянныг, ыыткыр номчуур шынарлары; 2)чогаалда овур-хевирни, созуглелдин утказын шын шингээдип алыры; 3)уругларнын чугаазын сайзырадыр болгаш оларга чугаалап, номчуп, дыннап билиринин чанчылдарын билиндирер; 4)уругларнын ном-биле ажылдап, оон билиг тыварынга, номну ургулчу номчуурунга сонуургалдыг болурун чедип алыр;
Ооредилге планында «Тыва дыл болгаш номчулга» деп эртемнин туружу:
Базистиг ооредилге планында торээн дылдыоорениринге 3-ку класска 5 шакты берип турар: 3 шакты тыва дылды оорениринге, 2 шакты торээн чугаа оорениринге.
Оореникчилер 3-ку классты дооскаш, дараазында билиглерни шингээдип алган турар:
-тыва алфавиттин ужуктери, ажык болгаш ажык эвес уннернин демдектери, кыска, узун, ок-биле
адаар ажык уннер, дулей болгаш ыыткыр ажык эвес уннер, состу кожурери;
Оореникчилернин чедип алган турар мергежилдери:
-состерни слогтарга чарар, слогтар ёзугаар кожурер;
-аът, оът, эът дээн чергелиг ок-биле адаар ажык уннерлиг состерни кадыг демдек-биле бижиир;
саннар, шеттер дээн чергелиг состерге ийи ужукту дакпырлап бижиир;
-кижилернин аттарын, хоорайлар, суурлар, хемнер болгаш черлер аттарын улуг ужук-биле
бижиир;
-состе уннер болгаш ужуктернин санын тодарадыр (аът, сан, дээр);
-фонетиктиг сайгарылганы кылыр: состерни слогтарга чарар, состе каш ун, ужук барын
тодарадыр;
-домактын эгезинге улуг ужукту хереглээр, соолунге улуг сек, кыйгырыг, айтырыг демдектерин
салыр;
-состерни, домактарны болгаш 30-40 хире состуг созуглелдерни артык ужук киирбейн, херек
ужуктерин кагбайн, хажыыдыышкын чокка, арыг, чараш, шын бижиири.
Календарь-тематиктиг планы
Катаптаашкын Сан адынга туннел кичээл. Бот-ажыл.
Сан адынын талазы-биле оореникчилернин билиин быжыглаар, туннээр.
1
63
Эдеринчилер.
Эн хереглеттингир дээш, дег, дугайында, ышкаш дээн чижектиг эдеринчилернин состерин харылзаштырар ужур-дузазын билиндирероларны аас болгаш бижимел чугаага ажыглап билиринге чанчыктырар.
1
Кылыг состери (14 шак)
64
Кылыг созунун дугайында ниити билиг.
Кылыг созунун утказы болгаш айтырыглары-биле таныштырар. Чуве ады-биле холбаазын билиндирер.
1
65
Кылыг созунун чуве ады-биле холбаазы.
Кылыг созунун чуве ады-биле холбаазын билиндирер болгаш кылыг созун оске чугаа кезектеринден ылгап ооредир.
1
66
Кылыг состерин оске чугаа кезектеринден ылгап билиринге мергежилгелер.
Кылыг созунун утказын барымдаалап,айтырыгларны анаа шын салырын шингээдип алыр болгаш синоним, антоним кылыг состерин чугаага ажыглап билирин чедип алыр.
1
67
Болур болгаш болбас кылдыныгны илередир кылыг состери-биле практиктиг таныжылга.
Кылыг созунун болур болгаш болбас хевирлерин билиндирер.
1
68
Чурук ёзугаар чогаадыг бижиири.
279 мергежилгеде чурукка хамаарыштыр чогаадыг бижиир.
1
69
Кылыг созунун уе, сан хевирлери-биле таныжылга.
Кылыг созунун уелерге оскерлири-биле болгаш уе бурузунун онзагай талалары-биле таныштырар.
1
70
Кылыг созунун уе, сан хевирлери-биле таныжылга.
Кылыг созунун уелерге оскерлирин чижекке коргузуп таныштырар.
1
71
Кылыг созунун уе, сан хевирлери-биле таныжылга.
Эрткен уенин кылыг состерин амгы болгаш келир уелерден айтырыглар дузазы-биле ылгап билиринге ооредир.
1
72
Келир уенин кылыг состерин амгы болгаш эрткен уелерден айтырыглар дузазы-биле ылгап билиринге ооредир.
1
73
Катаптаашкын.
Оореникчилер боттары хой ажылдап, туннел ундурер.
1
74
Хыналда ажыл.
Ооренген темаларынга хамаарыштыр грамматиктиг онаалгалар бээр.
1
75
Планын оореникчилер-биле эмиглеп тургузар.
1
76
Частырыглар-биле ажыл болгаш катаптаашкын.
Частырыглар-биле ажыл болгаш катаптаашкын.
1
77
Чугаа кезектеринге катаптаашкын.
Чугаа кезектеринге хамаарыштыр алган билиглеринге туннеп катаптаар.
1
Домак болгаш харылзаалыг чугаа (18 шак)
78
Домак дугайында ниити билиг.
Оореникчилернин домак дугайында алган билиглерин быжыглаар. Домак тонген утканы илередир деп чувени билиндирер.
1
79
Домак болгаш харылзаалыг чугаа.
Утказы харылзашкак домактардан чугаа тургустунар дээрзин билиндирер. Айтырыглар болгаш чуруктар дузазы-биле домактар чогаадып, харылзаалыг чугаа тургузуп ооредир.
1
80
Оореникчилернин ушку улдунда ооренген билиглерин шингээдип алганын хынаар.
1
81
Домак дугайында катаптаашкын чорудар.
1
4-ку улдун (24 шак)
82
Медээ, айтырыг болгаш кыйгырыг домактары. Диалог чугаа.
Улуг секти, айтырыг, кыйгырыг демдектерин барымдаалап домактарны шын номчуп ооредир.
1
83
Медээ, айтырыг болгаш кыйгырыг домактары. Диалог чугаа.
Домактарны утказынын (чугаалаар сорулгазынын) аайы-биле бот-боттарындан ылгап билип алганын бижик демдектерин база утка ударениезин барымдаалап шын номчуп ооренгенин быжыглаар.
1
84
Медээ, айтырыг болгаш кыйгырыг домактары. Диалог чугаа.
Диалог чугааны шын номчуп, чугаалап билиринге, айтырыглар дузазы-биле домактарны делгередип билиглерин быжыглаар.
1
85
Мергежилгелер.
Белен планны ажыглап, номчаан чуулунун утказын бижимел хевирге дамчыдып шыдаарын хынаар.
1
86
Катаптаашкын.
Домактын чугула кежигуннеринин дугайында оореникчилернин 2-ги класска алган билиин ханыладып катаптаар.
1
87
Мергежилгелер.
Кол сос болгаш соглекчи – домактын чугула кежигуннери дээрзин ханыладыр билиндирер.
1
88
Сюжеттиг чуруктар-биле ажыл. Домак тургузары.
Домактын чугула болгаш ийиги черге кежигуннерин ылгап билиринге болгаш домактар тургузуп чанчыктырар.
1
89
Чуруктар ёзугаар домактар чогаадып, оларны дес-дараалашкак уткалыг болурун сагып, харылзаалыг чугаа тургузарынга чанчыктырар.
1
90
Домакта санай адаан состерни шын номчуп, бижикке биче сек-биле ангылаарынга практиктиг таныжылга.
1
91
Хыналда диктант.
Домак дугайында билиин хынаар.
1
Частырыглар-биле ажыл.
Катаптаашкын.
92
Домакта состернин харылзаазы.
Домакта состернин аразында харылзаазын утказынын болгаш айтырыглар дузазы-биле шын тургузуп чанчыктырар.
1
93
Домакта состернин харылзаазы.
Домакта состернин туружун болгаш аразында харылзаазын шын тургузуп билиринге мергежилгелер чорудар.
1
94
Домак дугайында катаптаашкын.
Домак дугайында катаптаашкын.
1
95
Хыналда ажыл.
Дортку улдун иштинде ооренген чуулдеринге билиин хынаар.
1
Чыл дургузунда ооренген чуулдеринге ниити катаптаашкын (10 шак)
96
Уннер болгаш ужуктер.
Оореникчилернин билбейн барган чуулдери-биле ажылдаар. Катаптаар. Алган билиглерин, мергежилдерин, чанчылдарын системажыдар.
1
97
Состун составы.
Оореникчилернин билбейн барган чуулдери-биле ажылдаар. Катаптаар. Алган билиглерин, мергежилдерин, чанчылдарын системажыдар.
1
98
Чуве ады.
Оореникчилернин билбейн барган чуулдери-биле ажылдаар. Катаптаар. Алган билиглерин, мергежилдерин, чанчылдарын системажыдар.
1
99
Чуве ады.
Оореникчилернин билбейн барган чуулдери-биле ажылдаар. Катаптаар. Алган билиглерин, мергежилдерин, чанчылдарын системажыдар.
1
100
Эдертиг.
Белен планны ажыглап, номчаан чуулунун утказын бижимел хевирге дамчыдып шыдаарын хынаар.
1
101
Демдек ады, сан ады.
Оореникчилернин билбейн барган чуулдери-биле ажылдаар. Катаптаар. Алган билиглерин, мергежилдерин, чанчылдарын системажыдар.
1
102
Кылыг созу.
Оореникчилернин билбейн барган чуулдери-биле ажылдаар. Катаптаар. Алган билиглерин, мергежилдерин, чанчылдарын системажыдар.
1
103
Катаптаашкын
Оореникчилернин билбейн барган чуулдери-биле ажылдаар. Катаптаар. Алган билиглерин, мергежилдерин, чанчылдарын системажыдар.
1
104
Катаптаашкын
Оореникчилернин билбейн барган чуулдери-биле ажылдаар. Катаптаар. Алган билиглерин, мергежилдерин, чанчылдарын системажыдар.
1
105
Туннел кичээл
Оореникчилернин билбейн барган чуулдери-биле ажылдаар. Катаптаар. Алган билиглерин, мергежилдерин, чанчылдарын системажыдар.
1
