[pic]
Быьаарыы сурук
Уерэх биридимиэтин ейдебулэ
Улэ бырагыраамата Федеральнай государственнай уерэх стандартыгар, «Россия гражданинын лиичинэьин сиэрин-майгытын сайыннарыыга уонна иитиигэ кэнсиэпсийэтигэр», уерэх биридимиэтин уерэтии тумуктэригэр оло5уран сурулунна.
Бастакы суьуех оскуолата литература аа5ыыта уус-уран айымньыны уерэтии уонна тылы сайыннарыы курдук икки хайысханы тутуьар сурун биридимиэттэртэн биирдэстэрэ. Биридимиэт о5о аа5ар уеруйэ5ин, тылынан уонна суругунан санатын сайыннарар сурун оруоллаах. О5о5о аа5ар уонна тиэкиьи кытта улэлиир уеруйэх инмит эрэ буолла5ына, кини атын биридимиэттэргэ ситиьиилээхтик уерэнэр кыа5ы ылар.
«Литература аа5ыыта» биридимиэт о5о сааьыгар септеех ейу-санааны инэрэр, айар, толкуйдуур дьо5урун, майгытын-сигилитин, тылын-еьун сайыннарар, аа5ыы эйгэтигэр киллэрэр, кинигэ5э интириэьи уескэтэр, аа5ар ба5аны олохсутар, уус-уран айымньы тыл искусствота боларын ейдетер, о5о бэйэтэ сайдар, дьону кытта бодоруьар кыа5ын олохсутар. Аа5ыы о5о лиичинэс быьыытынан сайдарыгар, тулалыыр эйгэтин ейунэн-сурэ5инэн, дууьатынан ылынарыгар суолтата улахан. Бу этиллэр санаа «Литература аа5ыыта» биридимиэт сурун сыалын быьаарар:
Аа5ыы араас керунун олохсутуу;
Уус-уран айымньы тиэкиьин кытта улэ5э о5о тылын-еьун сайыннарыы;
Араас керуннээх информациянан улэлиир уеруйэхтэри инэрии;
О5ону уус-уран айымньыга сыьыарыы, айымньыга сыьыарыы, айымньыны истэргэ, тылга бол5омтолоох буолууга иитии;
О5о тус оло5ун айымньы сиэр-майгы сыаннастарынан байытыы;
О5о литературатын эйгэтигэр киллэрии; кинигэ5э интириэьи, ситимнээхтик, тиьиктээхтик аа5ар ба5аны уескэтии;
Тиэкиьи уонна кинигэни кытта улэлиир уеруйэ5и инэрии, уерэх уонна научнай-биллэрэр тиэкиьинэн улэ бастакы уеруйэхтэрин олохсотуу.
Маннайгы кылааска букубаар кэнниттэн уерэх дьылын иккис анаарыгар «Литература аа5ыыта» биридимиэти уерэтии са5аланар. Уус-уран айымньыны аа5ан, уерэнээччи айымньы ааптарын, дьоруойдарын кытта сэьэргэьэр, алтыьар, сиэр-майгы еруттэрин, кинилэр сыьыаннарын ырытан, то5о итинник буолбутун, ол суолтатын, теруетун ейдуур буолар.
Уус-уран айымньы тыл искусствота буоларын аа5ыы уруогар аа5ан, тыл уруогар ырытан, айымньыны ырытар улэ5э тылы тэннээн, ааптар этэр санаатын, иэйиитин ейдуур. Уерэнээччи айымньы дьоруойдарыгар бэйэтин сыьыанын быьаарсар, суруйааччы уонна айымньы туьунан санаатын этэн, сыьыанын кердерер.
Биридимиэт сурун ис хоьоонун араас о5о литературата (саха, Саха сирин хотугу, Россия, тас дойду араас омуктарын суурйааччыларын айымньылара), научнай популярнай айымньылар арыйаллар. Уус-уран уонна научнай-биллэрэр айымньылары тэннээн керуу тыл искусствотын диринник ейдуургэ кемелеьер. «Литература аа5ыыта» биридимиэти атын биридимиэттэри («Култуура», «Тулалыыр эйгэ», «Музыка», «Уруьуй») кытта ситимнээхтик уерэтии, ырытыы кедьуустээх, олоххо туох барыта ситимнээх биир кэлим диэн ейдебулэ уескэтэр.
«Литература аа5ыыта» биридимиэт ис хоьооно»:
«Сана улэтин керуннэрэ. Бодороьуу култуурата»;
«Тиэкиьи кытта улэ керуннэрэ. Сана-инэ улэтэ»;
«Уус-уран айымньыны кытта улэ. Кэрэ эйгэтэ уонна сиэр-майгы еттугэр улэ»;
«О5о аа5ар эйгэтэ. Аа5ыы култуурата».
Бастакы салаа – «Сана улэтин керуннэрэ. Бодороьуу култуурата». Манна о5о аа5ар уонна санарар дьо5урун, араас тугэннэ улэтин сана керунун сайыннарыыта керуллэр. Бырагыраама таска суьуехтээн аа5ыыттан сыыйа бутун тылынан, онтон интонация5а, аа5ыы тэтимигэр, ис хоьоонноохтук аа5ыыга, сыыйа искэ аа5ыыга бол5омто уурар, бастакы суьуех саха оскуолатын уерэнээччитэ мунуутэ5э аа5ар нуорматын быьа холоон биэрэр. Начаалынай оскуоланы бутэрэр уерэнээччи быьа холоон мунуутэ5э 80-100 тылы аа5ар. Маннык нуорма о5о бэйэтигэр эрэллээх буолуутун, аахпыт тиэкиьин ис хоьоонун ейдуурун, уерэх тиэкистэрин кытта улэ5э ке5улуур.
Биридимиэт ис хоьоонугар истии диэн салаа о5о тылга, дьон санатыгар бол5омтолоох буоларын, этиллибэт кэрчик сурун санаатын араарарын, ейдуурун, ырытарын, ейдеммут тугэннэ туоьулаьар ыйытыылары биэрэрин ирдиир.
Сананы сайыннарыы (бэйэ санаатын этии, ыйытыы биэрии, ыйытыыга эппиэт, кэпсэтиьии, кэпсээьин) сана этикетын кытта быстыспат ситимнээхтик бэриллэр. Уерэнээччи санарыан иннинэ тугу этиэн ба5арарын толкуйдаан, ырытан, хонтуруолланан, атын киьини бол5ойон истэн, кэпсэтэр киьитигэр убаастабыллаахтык сыьыаннаьан иитиллэрэ эрэйиллэр.
Улахан бол5омто сурук улэтигэр ууруллар. Аа5ыы уруогар уерэнээччи аахпыт тиэкиьигэр оло5уран бэриллэр тиэмэ5э бэйэ санаатын, аахпыттан, ейтен (ойуулаан, ырытан, кэпсээн) суруйа уерэнэр. Бастакы суьуех оскуола5а о5о истэр, санарар, аа5ар уонна суруйар дьо5урун сайыннарар.
Иккис салаа – «Тиэкиьи кытта улэ керуннэрэ. Сана-инэ улэтэ».
Уус-уран айымньыны кытта улэ5э уерэнээччи тиэкиьи чаастарга уллэрэ, чаастарга аат биэрэ, былаан оноро, аахпыт тиэкиьин кылгатан уонна сиьилии кэпсии, сурун санаатын араара уонна ону бэйэ тылынан этэргэ уерэнэр. Бу салаа тиэкис араас керунун ейдуу (ойуулуур, ырытар, кэпсиир), тиэкис аатын ис хоьоонун кытта ситимнии, уерэх, научнай-биллэрэр уонна уус-уран тиэкиьи араара, суолтатын быьаара уерэтэр. Уерэнээччи бодороьуу арааьын, сыалын-соругун ейдуу уерэнэр, учуутал кеметунэн кэтээн керер.
Уьус салаа – «Уус-уран айымньыга кэрэ уонна сиэр майгы иитиллиитигэр улэ».
О5о уус-уран айымньы сиэр-майгы туьунан ейдебулэ кэнииригэр, эстетическай уонна айар дьо5ура сайдыытыгар туьуланар. О5о уус-уран айымньыга да, биллэрэр да тиэкискэ тулалыыр эйгэ ойууланар ньыматын араара, уратылаьар ерутун ейдуу, бэйэ тиэкиьин оноро уерэнэр. Бырагырааама о5о эрэ уус-уран литературатын кытта буолбакка, искусство атын керуннэрин тиэкистэрин (айымньыларын) кытта билиьиннэрэр.
Уерэнээччи уус-уран айымньыны научнай-биллэрэр ис хоьоонноох тиэкистэн араара уерэнэр. Уус-уран айымньы – ааптар айымньыта, кини баай тыл-ес кеметунэн аа5ааччыта тулалыыр эйгэ ойууланар ньыматын араара, уратылаьар ерутун ейдуу, бэйэ тиэкиьин оноро уерэнэр. Бырагыраама о5о эрэ уус-уран литературатын кытта буолбакка, искусство атын керуннэрин тиэкистэрин (айымньыларын) кытта билиьиннэрэр.
Уерэнээччи уус-уран айымньыны научнай биллэрэр ис хоьоонноох тиэкистэн араара уерэнэр. Уус-уран айымньы – ааптар айымньыта, кини баай тыл-ес кеметунэн аа5ааччыга тулалыыр эйгэ уонна дьон араас сыьыанын, ытык ейдебуллэри, майгыны-сигилини инэрэр, кэрэ5э угуйар искусство ураты керунэ диэн ейдуур. «Литература аа5ыыта» ис хоьоонугар уус-уран айымньыны судургу ырытыы: ол эбэтэр бастаан тиэкиьи саба5алаан истэн, онтон аа5ан, ырытан, хат-хат теннен, ис хоьоонун, са5аланыытын, бутуутун ырытан, айымньы аатын, сурун санаатын, ис хоьоонун кытта тэннээн керуу ыытыллар. Айымньыны ырытыыга тиэрмин туттуллубат. Айымньы уус-уран тыла аа5ыы бары туьумэ5эр бол5омто5о ылыллар. Тиэкиьи ырытыыга тыл (эпитет, тэннэбил) туспа тутан ырытыллыбат, айымньыга сыьыаран, туох суолталаахтык туттуллубутун тоьо5олоон бэлиэтэнэр, керуллэр.
О5о айар дьо5ура сайдарыгар айымньыны оонньоон кердерере, онно кыттара улахан оруоллаа5ын бырагыраама учуоттуур. Айымньыны оонньоон кердереругэр о5о айымньыны, дьоруойдарын ейдуур, бэйэтин сыьыанын тириэрдэн оонньуур.
Тердус салаа – «О5о аа5ар эйгэтэ. Аа5ыы култуурата.»
Ис хоьоонун уонна аа5ыллыан септеех айымньы аатын ыйар. Манна саха, Саха сирин хотугу омуктарын, Россия араас омуктарын, тас дойду суруйааччыларын уус-уран айымньылара, научнай-биллэрэр, аныгы кэм суруйааччыларын айымньылара, ону таґынан норуот тылынан уус-уран айымньыта (остуоруйа, µґµйээн, ырыа, ес хоьооно, таабырын, о.д.а.) киирэллэр. Бырагыраама кыра о5о интириэьин учуоттаан, олох араас еттун хабар айымньыларга бол5омто уурар: бэйэ саастыылаа5ын уонна улахан дьону кытта сыьыан, муччургэнннээх сырыы, айыл5а, дойду историята, култуурата, омуктар култууралара, ону тэннээн керуу, биир тиэмэлээх араас ааптар айымньытын аа5ыы, ырытыы о.д.а. тиэмэ теьенен киэн да, о5о соччонон оло5ун уопута байар кыахтанар, билэр-керер ба5ата кэниир, аа5ар кыа5а сайдар, аа5ыы култуурата инэр. Киирбит айымньылар кыра саастаах о5о ейун-санаатын, майгытын-сигилитин, эстетическай еттунэн иитиигэ суолталара улахан. О5о аа5ар уеруйэ5ин сайдыытын керен, тулалыыр эйгэтин туґунан билиитэ диринээн истэ5ин аайы, аа5ар эйгэтэ кылаастан кылааска кэнээн, эбиллэн, байытыллан инэр. Сыыйа о5о библиографическай билиитэ, култуурата олохсуйар.
Онон литература аа5ыытын кууруьа уус-уран эстетическай, ей-санаа, майгы-сигили хайысхалаах буолан, аа5ыы кэмпитиэнсийэтин байытар, кэнэтэр. Уерэнээччи бэйэтин билиитин, аа5ар уеруйэ5ин, сатабылын уерэх сыалын уонна тустаах олох тугэннэрин быьаарарыгар сепке туьанар уеруйэ5ин олохсутунар, кэпсэтэр эйгэтэ кэниир, аа5ыы култуурата сайдар (аахпытын диринник ейдуур, аа5ар книгэтин талар уеруйэхтэнэр, уус-уран литератураны еруу аа5ар ба5ата олохсуйар). О5о аа5ар култуурата теьенен баай да, соччонон утуе майгылаах уонна кэрэни ейдуур сайдыылаах киьи буола улаатар.
Тумуктээн эттэххэ, «Литература аа5ыыта» ис хоьооно о5о тылын-етун , аан дойду литературатыгар киириитин, аа5ар кыа5ын, аа5ар култууратын сайыннарар, байытар.
Уерэх былааныгар уерэх биридимиэтин миэстэтэ.
Уерэх былаанынан алын суьуех оскуола5а «Литература аа5ыыта» биридимиэти уерэтиигэ барыта 238ч. керуллэр. Ол иьигэр: 1 кылааска – 34 чаас; 2 кылааска – 68 чаас; 3 кылааска – 68 чаас; 4 кылааска – 68.
Уерэх биридимиэтин уерэтии тумугэ
ЫТЫК еЙДеБУЛЛЭРИ УеРЭНЭЭЧЧИГЭ ИНЭРИИ ТУМУГЭ
Тереебут дойдунан, дойду историятынан уонна норуоттарынан киэн туттуу санаатын олохсутар.
Атын омук историятыгар уонна култууратыгар убаастыбыллаахтык сыьыаннаьар.
Уерэнэр ба5аны, бэйэни сайыннарар.
Бодороьууга майгы-сигили нуорматын, бэйэ эппиэтинэьин сайыннарар, салайынар.
Эстетическай сыьыаны олохсутар.
Сиэрдээх быьыыны, атын дьонно амарах сыьыаны сайыннарар.
Бииргэ улэлиир сатабылы сайыннарар.
Утуе сыьыаннаах бодоруьууну инэрэр.
Меккуердээх тугэнтэн сатаан тахсар уеруйэ5и уескэтэр.
Айымньылаах улэ5э ба5аны уескэтэр, сэрэхтээх, чел олох туьунан ейдебулу, сыьыаны олохсутар.
УЕРЭХ САТАБЫЛЛАРЫН САЙЫННАРЫЫ ТУМУГЭ
Араас тиэкиьи ис хоьоонноохтук аа5ар, учугэйдик толкуйдаан санарар, тылынан уонна суругунан тиэкиьи онорор.
Соруда5ы толорорго сана араас керуннэрин, ньымаларын баьылыыр.
Сэьэргэьэр киьитин бол5ойон истэр, кэпсэтэргэ бэлэм, кэпсэтиигэ араас санаа уескуурун ейдуур, бэйэ санааатын тиэрдэргэ кыьаллар, дакаастыы сатыыр.
Тэнниир, ырытар, тумэр, тумуктуур, наардыыр, маарынныыры, хардарыта сибээьи, теруету булар, хайа ба5арар тиэмэ5э кэпсэтэьиигэ кыттар.
Атын биридимиэттэри уерэтэргэ «Литература аа5ыыта» терут буоларын уонна биридимиэттэр алтыьыыларын (бодороьуу, култуура, айымньылаах улэ; кинигэ, ааптар, айымньы ис хоьооно; уус-уран тиэкис уо.д.а.); гуманитарнай-эстетическэй хайысхалаах биридимиэттэр икки ардыларынаа5ы сибээстэри ейдуур.
Уерэх дьарыгын сыалын уонна соругун ейдуур, септеех ньымалары булан туттар, туьанар.
Уерэх дьарыгын туруоруллубут соруктарга оло5уран былаанныыр, хонтуруолланар уонна сыаналанар, ситиьиигэ тиэрдэр ордук кедьуустээх ньымалары быьаарар.
ТУСТААХ УЕРЭХ БИРИДИМИЭТИН УЕРЭТИИ ТУМУГЭ
Уус-уран айымньы омук уонна аан дойду култуурата, сиэр-майгы сыаннастара буоларын уонна баар угэстэр харыстаныахтаахтарын, кэлэр келуенэ5э тиэрдиллиэхтээхтэрин ейдуур.
Кинигэ – киьи аймах култууратын ураты сыаннаьа буоларын ейдеен, сиэрдээх сыьыаны олохсутар.
Уус-уран айымньы тыл искусствота диэн ейдуур, харыстабыллаахтык сыьыаннаьар.
Саха сирин уонна Россия элбэх ахсааннаах норуоттарын уус-уран литератураларын духуобунай уонна сиэргэ-майгыга сыаннастарын ейдуур.
Сайдыылаах, уерэх бары биридимиэтигэр ситиьиилээх буоларга тиьиктээх аа5ыы суолтатын ейдуур; аан дойду, Россия историятын уонна култууратын, утуе уонна меку сыьыан, сиэр-майгы туьунан бастакы ейдебуллээх.
Аа5ыы суолтатын, араас керуннээх тиэкис (билиьиннэрэр, уерэтэр, талар, кердуур, чинчийэр) уратытын уонна ис хоьоонун ейдуур, дьууллэьиитигэр кыттар, дьоруой араас быьыытын-майгытын сиэр-майгы еттунэн ырытар, сыаналыыр.
Таска уонна искэ аа5ыы техникатын баьылааьын, аахпыты араастаан уларытыы, уус-уран, научнай-популярнай уонна уерэтэр тиэкистэри ырытарга судургу литературоведческай ейдебуллэри туьаныы салгыы аа5ааччы тылын-еьун сайдыытыгар суолталаа5ын ейдуур.
Бэйэ аа5арыгар септеех кинигэни талары сатыыр, тиэмэнэн, алпаабытынан каталогтары уонна субэлиир испииьэги туьанар, бэйэ ситиьиитин, кыа5ын сыаналанар, тупсарынар, эбии дьарыктанарга, информация хомуйарга ыйар-кэрдэр матырыйаалынан таба туьанар.
Уерэх биридимиэтин ис хоьооно
САНАРЫЫ УОННА АА5ЫЫ УЛЭТИН КЕРУННЭРЭ
Истии. Туора сананы истэн ылыныы (кэпсэтэр киьи саната, араас тиэкиьи аа5ыы). Туора сананы хайдах баарынан ейдуурун, истибит айымньы туьунан ыйытыыга сатаан хоруйдааьын, буолбуту сааьылаан быьаарыы; сана соругун ейдуурун; уерэх, научнай-биллэрэр, уус-уран айымньы тиэкистэрин истэн баран, ыйытыыны сатаан биэрии.
Таска аа5ыы. Тылы, этиини уонна тиэкиьи буукубалаабакка уонна суьуехтээбэккэ таба аа5ыы. Суьуе5унэн аа5ыыттан сыыйа бутун тылынан ейдеен аа5ыы, тыл ситимин интонациянан холбооьун; тиэкис ис хоьоонун ейдуур туьугар кылаастан кылааска аа5ыы тэтимин тургэтэтии. Санарар сана (тыл ситимэ уонна этии) суолтатын ейдуургэ ыйыы биэрии. Дьо5ус тиэкиьи хоьоонноохтук аа5ыы: таба санарыы уонна интонация нуорматын тутуьуу; аа5ыы соругун ейдуурун, аа5ар айымньыга сыьыаны кердеруугэ интонацияны тутуьуу, санарыы уонна бодоруьуу соругар сеп тубэьиннэрэн аа5ыы тэтимин тургэтэтии эбэтэр бытаардыы. Сурук бэлиэтэ чорботуллар этиилэринэн интонациялаахтык аа5ыы. Араас керуннээх уонна тииптээх тиэкистэри уратыларын ейдееьун.
Иккис аа5ыы. Кээмэйинэн уонна керунунэн (жанрынан) септеех айымньылары таска аа5ыыттан сыыйа искэ аа5ыыга кеьуу. Аахпыт тиэкиьи ейдуургэ ис хоьоонун санатыьан уонна ыйытыыларга хоруйдаан хонтуруолланар кеннерунэр ньымалары туьаныы.
Аа5ыы араас керунун уерэтэр, талар, билсэр) туьанан, уерэтэр уонна научнай-биллэрэр тиэкистэн информацияны була уерэнии.
Аа5ыы араас керунун уратытын ейдееьун: факт, ойуулааьын, этиини, толоруу уо.д.а.
Араас керуннээх тиэкиьинэн улэ. Уус-уран, уерэх, научнай-популярнай тиэкистэр ейдебуллэрин билии, кинилэри тэннээьин. Маннык керуннээх тиэкистэри оноруу соруктара. Кеннеру этиилэртэн тиэкиьи араарар уеруйэ5и баьылааьын.
Элбэх информация араас керунун кытта улэлээьин.
Уопсай ырытыыга кыттыы: ыйытыыга хоруйдааьын, чопчу тиэмэ5э иьитиннэрии оноруу, атын киьи этэрин истии, кэпсэтии кэмигэр хоруйдары толорон, ситэрэн биэрии. Ыйынньыгы уонна кердерер-ойуулуур матырыйаалы туьаныы.
Тиэкис ис хоьоонун ойуулааьын (айыл5а, дьоруой тас керунэ, буолар сирэ) уонна толкуйдааьын (туох туьунан кэпсэнэрэ, сурун санаата) ньымаларын туьанан хаттаан оноруу. Уус-уран уонна научнай-биллэрэр айымньылары тэннээґин, кэпсэтиигэ туох сыаллаах туьанары быьаарыы.
Библиографическай култуура. Кинигэ – искусство ураты керунэ. Кинигэ – билии терде. Саха сиригэр бастакы кинигэлэр уонна кинигэни бэчээттээьин са5аланыыта (уопсай ейдебул). Уерэх, уус-уран, ыйынньык кинигэлэрэ. Кинигэ ис хоьооно эбэтэр иьинээ5итэ, таьа, титульнай лииьэ, аннотацията, ойуулар (иллюстрациялар). Кинигэ5э информация керунэ: научнай, уус-уран (кинигэ тас кестуутугэр оло5уруу, ыйар-иллюстративнай матырыйаал).
Кинигэ тиибэ: айымньы-кинигэ, хомуурунньук-кинигэ, суруйуулар хомуурдара, периодическай бэчээт, ыйынньык, тылдьыт, энциклопедия арааьа.
Бэриллибит испииьэгинэн кинигэни талыы, картотекалар, бибилэтиэкэ5э о5о кинигэлэрин туьаныы. Алпаабытынан каталог. О5о сааьыгар септеех тылдьытынан уонна ыйынньык-литературанан туьаныыта.
Учуутал кеметунэн уерэх уонна научнай-популярнай тиэкистэр уратыларын быьаарыы.
Уус-уран айымньы тиэкиьинэн улэ. Уус-уран айымньы ис хоьоонун ейдееьун, иэйиилээхтик ылыныы. Айымньы аатын кытта ис хоьоонун ейдеен ситимнээьин.
Уус-уран тиэкис уратытын быьаарыы, айыллыбыт сыалын ейдееьун (аа5ааччыга ойууламмыт хартыына уонна уран тыл ньымата). Тылы хайдах иьиллэринэн уонна суолтатынан ырытыы, кене уонна кеспут суолта. Суруйааччы айбыт хартыынатын ейге ойуулуур уеруйэх.
Тыл ойуулуур-дьуьуннуур ньыматын туьанан, айымньы тиэкиьин эбэтэр быьа тардыныы бэйэ айыыта. Уруьуйдарынан эбэтэр иллюстрацияларынан кэпсээн айыы; уус-уран айымньыттан иллюстация5а сеп тубэьэр кэрчиктэр булуу. Аахпыт тиэкистэн быьа тардыыны тылынан ойуулааґын.
Айымньы дьоруойун характеристикалааьын (мэтириэтэ, майгыта, туттуута-хаптыыта, саната), буолбут быьыы теруетун ырытыы. Сурун санааны тириэрдэн, сиьилии, талан уонна кылгатан кэпсиир дьо5уру инэрии. Дьоруойдар быьыыларын маарыннатан эбэтэр утары тутан тэннээьин; онно сеп тубэьэр тылы эбэтэр тыл ситимин булуу.
Кыра кээмэйдээх хоьооннору уонна норуот тылынан айымньыларын ейтен аа5ыыга уерэтии.
«Тереебут дойду» диэн ейдебулу инэринии, бэйэ тереебут сиригэр-уотугар таптал, Россия бары норуоттарын айымньытыгар тиэмэ, сурун санаа, дьоруой, сиэр-майгы сыанабыла маарыннаьыыта. Россия духуобунай-нравственнай, култуурунай угэстэрин ылыныы, уерэнии.
Айымньы дьоруойдарын утуе уонна меку быьыыларын ейдееьун, учуутал кеметунэн санааны олохтоохук этинии. Бэйэ быьыытынан ырытыы, литературнай айымньыттан себулуур дьоруойу утуктэ уерэнии.
Кэпсэтэр уеруйэх. Бодороьуу сиэрэ. Сана биир керунэр, диалокка, кэпсэтээччилэр санаа атастаьалларын ейдееьун. Диалог уратытынан кэпсэтии сыалын билии, ыйытыыны уонна хоруйу толкуйдааьын, кэпсэтэр киьини истэр уеруйэх, кэпсэтиини ыйытыы уонна реплика кеметунэн ке5улээьин. Тиэкис ис хоьоонугар уонна бэйэ уопутугар оло5уран, бэриллибит тиэмэ5э эбэтэр айымньы туьунан бэйэ санаатын этии. Бодоруьуу сиэрин тутуьуу. Норуот тылынан айымньытыгар оло5уран, норуот кэпсэтэр сиэрин уратыларын кытта билсии.
Сурук. Суругунан сана сиэрэ. Суругунан сана нуорматын тутуьуу: ис хоьоон аатыгар, тиэмэтигэр сеп тубэьиитэ (буолар сирэ, дьоруой характера). Суругунан сана5а тыл ойуулуур-дьуьуннуур ньыматын туттуу (синоним, антоним, тэннээьин). Суругунан тиэкиьи бэрэбиэркэлэнии уонна кеннеруу.
Бэриллибит тиэмэ5э, бэйэ кэтээн керуутунэн эбэтэр аахпыт айымньы туьунан кылгас ейтен суруйуу, ойуулааьын уонна толкуйдааьын ньымаларын туьанан кинигэ, дьо5ус кэпсээн (бэйэ оло5ор буолбут тугэн) суруйуу.
О5О АА5АР ЭЙГЭТЭ
Норуоттар тылынан уус-уран айымньылара. Кыра кылаас уерэнээччитин сааьыгар септеех XIX – XX уйэтээ5и Россия норуоттарын уонна тас дойдулар литератураларын, о5о литературатын классиктарын, Россия норуоттарын уонна тас дойдулар билинни суруйааччыларын айымньылара. Уус-уран, научнай-популярнай, историческай, муччургэннээх сырыылардаах, ыйынньык-энциклопедия кинигэлэр, о5о хаьыата, сурунаала. Кылааска аа5ыыга уонна истиигэ, бэйэ уонна ыалынан аа5ыыга, атын о5олору кытта уонна дьиэ кэргэннэ ырытыыга аналлаах айымньы араас керунэ (Саха сирин уонна Россия норуоттарын остуоруйалара; таабырыннар, ырыалар, чабыр5ахтар, ес хоьоонноро; кэпсээннэр уонна хоьооннор; уьуйээннэр уонна номохтор).
ЛИТЕРАТУРА ЕЙДЕБУЛЛЭРИН УЛЭ
Тиэкистэн ойуулуу-дьуьуннуур ньыманы булан араарыы: синоним, антоним; уус-уран быьаарыы, тэннээьин, сирэйдээн этии (учуутал кеметунэн).
Литература ейдебуллэрин быьа холуйан билии: уус-уран айымньы, тыл искусствота, ааптар (кэпсээччи), тиэмэ, дьоруой (мэтириэтэ, туттуута-хаптыыта, майгыта, саІата); ааптар дьоруойга сыьыана (учуутал кеметунэн).
Сэьэн (кэпсээн) тутулун туьунан уопсай ейдебул, ойуулааьын (айыл5а, мэтириэт, мал-сал), толкуйдааьын (дьоруой монолога, дьоруойдар кэпсэтиилэрэ).
Кэпсээнинэн уонна хоьоонунан сана, хоьоонунан айымньы уратыта (ритм, рифма).
Айымньы жанра. Историческай-литературнай ейдебуллэр: фольклор уонна ааптар айымньыта (араарыы).
Фольклор кыра жанрын билии, араарыы, сµрµн санаатын быьаарыы.
АЙАР ҐЛЭ
Аахпыт айымньыга маарыннатан ойуулааьыннаах уонна толкуйдааьыннаах остуоруйаны уонна кэпсээни айыы; учуутал кеметунэн остуоруйа сюжетын сайыннаран атын варианын толкуйдааьын.
Литературнай айымньы тиэкиьин уларытыы: оруолунан аа5ыы, инсценировкалааьын; хоьоонноохтук аа5ыы, тылынан ойуулааьын; ыйыллыбыт тиэкиьи сааьылааьынна араас ньыманы туьаныы Тылынан уус-уран, музыкальнай, ойуулуур-дьуьуннуур айымньылары тэннээн керуу; музыканы, хоьоону истиигэ оло5уран бэйэ этиилэрин оноруу, онно бэйэ сыьыанын кердеруу уонна ону тыл кеметунэн тириэрдии (учуутал кеметунэн).
2 кылаас (68 чаас)
Уерэх баар – бараммат баай. Аа5ыы – дирин билии
Болдьох бэлиэлэр, уерэх кинигэтин ис хоьооно. Ааптардар уерэнээччигэ суруктара
Уерэх кинигэтигэр «Иьинээ5итинэн» сирдэтинэр, наадалаах тиэмэни, айымньыны булар.
Соруда5ы толорууга болдьох бэлиэлэри ейдуур, туьанар.
Сахам сирэ барахсан (7 чаас)
Ийэ дойду.
Тереебут сир-уот
Киирии уруок. тиэмэ сурун ейдебуллэрэ: хоьоон, иьитиннэрии.
Леонид Попов. Эйэ ырыата. Тихон Черемкин. Тереебут буор таптала. Семен Данилов. Куерэгэй. Платон Ламутскай. Хомус ырыатын иьиттим. Иннокентий Артамонов. Куех хонуу
Суорун Омоллоон. Олонхо оло5о. Николай Курилов. Москва уонна да атын дойдулар.
Библиотека5а дьарык. «Тереебут дойдум барахсан» кинигэ быыстапката.
Бэйэ аа5ыыта. Семен Данилов. Тымныы. Суорун Омоллоон. Тымныы муоьа. Василий Лебедев. Айан.
Ыалынан истии, аа5ыы. Моисей Ефимов. Сэргэхчэй уонна Бэргэнчэй.
Айымньы дойдутун кистэлэннэрэ.
Ситиьиини сыаналааьын, билиини бэрэбиэркэлээьин.
Тиэмэ аатыгар оло5уран, туох туьунан айымньылар киирбиттэрин саба5алыыр. тереебут дойдутун, дьиэ-кэргэнин туьунан, тереебут уонна улааппыт дойдутугар иэйиитин, тереппуттэригэр, бииргэ тереебуттэригэр тапталын кэпсиир.
Хоьоон иэйиитин сепке тиэрдэн аа5ар.
«Тереебут дойду», «А5а дойду», «Ийэ дойду» диэн тыллар суолталарын быьаарар.
Олорор дойдутун, куоратын, тереебут улууьун сирин-уотун билэр. Киин куорат туьунан хоьооннору ейтен аа5ар
Сэьэргэьэр киьиэхэ бол5омто уурар. Бэйэ санаатын этэн, аахпыт айымньы туьунан ыйытыы биэрэн, паара5а улэлиир. Биир тиэмэ5э суруллубут айымньылары тэнниир. Тыл уонна уруьуй искусстволарын айымньыларын тэнниир; кинилэргэ маарыннаьары уонна уратыны булар. Тиэмэнэн наардааьынтан наадалаах кинигэни булар.
Кинигэни тиэмэтинэн наардыыр. Уерэх кинигэтигэр баар хонтуруоллуур улэ5э оло5уран, ситиьиилэрин сыаналанар уонна бэрэбиэркэлэнэр.
Хоьоонно дьуерэлээн этии диэн салаа сурун ейдебулун чопчу ейдуур. Хоьоонно рифманы булар. Тэннэбили булар. Айымньыга ойууланар быьыы-майгы ис хоьоонун уонна онно бэйэ сыьыанын кердерен аа5ар. Хоьоон тэтимин быьаарар.
Аахпыт айымньылар ис номохторун быьаарар.
Айымньыга ааптар сыьыанын билгэлиир.
Остуоруйаны бэйэтэ айар. Кинигэ быыстапкатын тиэмэтин быьаарар.
Худуоьунньук хартыынатын айымньыга сыьыаран кэпсиир.
Ойуулуур-дьуьуннуур эйгэ5э. Афанасий Осипов. Заботы оленеводов. Владимир Карамзин. Песня жаворонка
Кинигэ – билиим терде (10 чаас)
Ийэ литература – бар5а баай.
До5орум – кинигэ.
Киирии уруок. Тиэмэ ейдебуллэрэ: бастакы сурук-бичик, кинигэ, кинигэ тутула, ойуута.
До5орум – кинигэ. Семен Руфов. Оскуола аана тэлэлиннэ. Константин Туйаарыскай. До5ор.
Вера Давыдова. Дьарааска кинигэ5э наадыйар дуо? Иван Алексеев. Туул. Тимофей Сметанин. Борон куобах уерэммитэ. Михаил Заболоцкай. Маллар мунньахтара.
Кинигэ туґунан таабырыннар. Кинигэ туьунан ес хоьоонноро.
Биьиги театрбыт. Самуил Маршак. Уутээн. (5 хартыыналаах остуоруйа-пьесаттан 2-5 хартыыната. К.Туйаарыскай тылбааьа). Сцена5а туруоруу.
Библиотека5а дьарык. Экскурсия. Тематическай ыйынньык. Кинигэ быыстапката. О5о кинигэтин геройдара.
Бэйэ аа5ыыта. Семен Руфов. Улахан киьи.
Ыалынан аа5ыы. Суорун Омоллоон. Чиэьинэй быьыы. Федор Гуляев. Кугас – о5о керееччу. Сана до5ор. Талан аа5ыы. Айымньыга сиэр-майгы ойууланыыта.
Ойуулуур-дьуьуннуур эйгэ5э. Бэйэ уруьуйа.
Айымньы дойдутун кистэлэннэрэ.
Ситиьиини сыаналааьын, билиини бэрэбиэркэлээьин.
Тиэмэ аатыгар оло5уран, туох туьунан айымньылар киирбиттэрин саба5алыыр. Кинигэ, кинигэ тутула диэн ейдебуллэри чопчу ейдуур. Кинигэни, уерэх кинигэтин харыстыыр, киґи оло5ор кинигэ суолтатын ейдуур. Кинигэ, суруйааччы, аа5ааччы, библиотека диэн ейдебуллэр туьунан билиитин чинэтэр, диринэтэр.
Кинигэ ойууларын ырытар. Кинигэ5э таьа, ойуута, ааптар араспаанньата, айымньы аата диэн араарар. «Кинигэтэ суох хайдах олоруохпут этэй?» диэн санаа тула кэпсэтиигэ кыттар.
Себулуур кинигэтин туьунан (ааптарын, аатын, тиэмэтин, сурун тугэннэрин) кэпсиир. Сурук-бичик уескээьинин туьунан билбитин кэпсиир.
Айымньыны хайдах интонациялаахтык аа5ары быьаарар.
Атын киьи этэрин ейдеен истэр, паара5а µлэлиир. Уруьуй кеметунэн бэйэ суругун толкуйдуур. Библиотека5а кинигэни сатаан таларга уерэнэр.
Уерэх кинигэтигэр баар хонтуруоллуур улэ5э оло5уран, ситиьиилэрин сыаналанар уонна бэйэтин бэрэбиэркэлэнэр.
Норуот еркен ейе – тылынан уус-уран айымньыта (12 чаас)
Устар ууну сомо5олуур уус тыл
Киирии уруок. Тиэмэ сурун ейдебуллэрэ: таабырын, ес хоґооно, чабыр5ах, норуот ырыата, оьуокай.
Таабырын. Таабырыннары белехтееьун: дьиэ-уот, мал-сал, хамсыыр-харамай. Таабырыннары айыы.
К.Туйаарыскай. Таабырынна таайын (1,2,3,9)
ес хоьооно. Араас норуот іґеьун хоьооно.
Чабыр5ах – таабырын. Сардаана Ойунская. Кунду бэлиэ.
Чабыр5ах. Петр Варфоломеев. Чабыр5ах - таабырыннар.
Норуот ырыата. Сайын.
Оьуокай: Туллуктар. Оьуокай.
Биґиги театрбыт. Киьиргэс куобахчаан (М.П.Саввина тылбааґа). Айымньынан инсценировкалааьын.
Библиотека5а дьарык. Норуот тылынан уус-уран айымньыта. Кинигэ быыстапката.
Бэйэ аа5ыыта. Норуоттар мындыр толкуйдара. Болот Боотур, Б.Тобуруокап таабырын – хоьоонноро.
Айар улэ умсул5ана. «Кустук араас енунэн» илиинэн сурунаал.
Айымньы дойдутун кистэлэннэрэ.
Ситиьиини сыаналааьын, билиини бэрэбиэркэлээьин.
Тиэмэ аатыгар оло5уран, туох туьунан айымньылар киирбиттэрин саба5алыыр.
Араас норуот тылынан уус-уран айымньытын керуннэрин кэпсиир. ес хоьоонугар сиэр-майгы ерутун (норуот муударай этиитин) быьаарар.
Аа5ыы тэтимин керен уларытар. Себулээбит ес хоьооннорун ейтен этэр, кинилэр ис хоьооннорун ырытар. Араас норуот тылынан уус уран айымньытын тэнниир. уерэппит норуот айымньытын керуннэрин ааттыыр, нуучча норуотун ырыатыгар, таабырыныгар, ес хоьоонугар, Россия атын норуоттарын тылынан уус-уран айымньыларыгар бэйэтин сыьыанын сатаан этэр. Таабырыны уонна таайыытын тэнниир. Таабырыннары тиэмэнэн белехтуур. Ес хоьоонун суолтатын быьаарар. Оскуола библиотекатыгар кинигэни аатынан бэйэ аа5арыгар таларга уерэнэр. Уерэх кинигэтигэр баар хонтуруоллуур улэ5э оло5уран, ситиьиилэрин сыаналанар уонна бэрэбиэркэлэнэр.
Ырыалар, ес хоьоонноро, таабырыннар диэн темалар сµрµн ейдебуллэрин билэр. Норуот тылынан айымньытын кыра керуннэрин интонацияны тутуьан доргуччу таска аа5ар. Норуот тылынан айымньытын кыра керуннэрин: ес хоьоон, ырыа, таабырын диэн араарар. Биридимиэккэ бэриллибит быьаарыыга оло5уран таабырын толкуйдуур. аахпыт ес хоьоонун туттуллуон септеех тугэнин ейуттэн толкуйдуур. Тиэкис ис хоьоонун ырытар; айымньы дьоруойдарын ааттыыр; дьоруойдар майгыларын уратытын быьаарар. айымньыны инсценировкалыыр.
Ойуулуур-дьуьуннуур эйгэ5э. Михаил Носов. Саха былыргы ункуутэ
Остуоруйа алыптаах дойдутугар (9 чаас)
Уран тыл. Хомо5ой тыл.
Киирии уруок. тиэмэ сурун ейдебуллэрэ: остуоруйа дьоруойдарын тэннээьин, норуот остуоруйата, ааптар остуоруйата. Хартыынанан кэпсээн.
Саха остуоруйата. Куобах туьунан остуоруйа.
Дьукээгир остуоруйата. Урун эьэ мунна то5о хараный?
Нуучча остуоруйата. Тебете дуу, терде дуу (Британия остуоруйата)?
Суорун Омоллоон. Дьэрэкээн о5олор.
Биьиги театрбыт. Баьылай Уьунуускай. Сулустар уонна ый хайдах уескээбиттэрин туьунан.
Бэйэ аа5ыыта. Тебете уонна терде.
Ыалынан аа5ыы. Ненец остуоруйата. Ыт бэйэтигэр до5ору хайдах кердеебутэ.
Ойуулуур-дьуьуннуур эйгэ5э. Бэйэ уруьуйа.
Айымньы дойдутун кистэлэннэрэ.
Ситиьиини сыаналааьын, билиини бэрэбиэркэлээьин.
Тиэмэ аатыгар оло5уран, ханнык айымньылар киирбиттэрин саба5алыыр. Остуоруйа5а бэйэ сыьыанын кэпсиир. Аахпыт остуоруйа туьунан бэйэ санаатын этэр. «Бу дьоруой оннугар эн тугу гыныан этэй?» диэн тугэни ырытар. Уруьуйунан уонна аатынан остуоруйаны талар. Уруьуйунан керен остуоруйаны кэпсиир. Россия норуоттарын 1-2 остуоруйатын ааттыыр. Кинигэттэн наадыйар остуоруйатын булар. Остуоруйа дьоруойдарын кэпсэтиилэрин оруолунан аа5ар. Тэн ис хоьоонноох остуоруйалары, дьоруойдары тэнниир. Хартыынанан кэпсиир. Уерэх кинигэтигэр баар хонтуруоллуур улэ5э оло5уран, ситиьиилэрин сыаналанар уонна бэрэбиэркэлэнэр.
Остуоруйа, остуоруйа дьоруойа диэн салаа сурун ейдебуллэрин чопчу ейдуур. Остуоруйа бутуутун, тумугун айар.
Норуот уонна литературнай остуоруйа диэн быьаарар. Айымньы дьоруойун майгытын быьаарар, ол хаачыстыбаларын ааттыыр.
Оруолларынан наардыыр. Айымньыны инсценировкалыыр.
Мин дойдум – олонхо дойдута (6 чаас)
Олонхо – ебугэ угэьэ.
Ыал.
Эрэйи туорааьын.
Бэриниилээх буолуу.
Киирии уруок. Тиэмэ сурун ейдебуллэрэ: олонхо ус дойдута, айыы уонна абааьы бухатыыра.
Олонхоттон олуктар: Уеьээ дойду, Орто дойду, Айыы бухатыыра, Аллараа дойду, Абааьы бухатыыра (Е.Чехордуна. «Олонхо тыла-еье», «Мин дойдум – олонхо дойдута»).
Библиотека5а дьарык. «Саха олонхолоро» кинигэ быыстапката.
Бэйэ аа5ыыта. Б.Решетников-Кеьене Буетур. Куенэ ке5еччер аттаах куустээх - уохтаах Кун Кундулу бухатыыр.
Ыалынан аа5ыы. Сергей Васильев. Кун Эрили.
Ньургуйаана Никитина, Евдокия Поликарпова «Ньургун Боотур уонна Тимир Дьигистэй» кинигэ ойууларынан µлэ (кырааскалааґын).
Олонхо дойдутун кистэлэннэрэ.
Ситиьиини сыаналааьын, билиини бэрэбиэркэлээьин
Олонхо аа5ыллар уратытын ейдеен истэр. Олонхо ус дойдутун туьунан араарар. Олонхоьут диэн ким ааттанарын ейдуур.
Олонхо дьоруойдарын саналара уратылаа5ын билэр, утуктэн аа5арга холонор. Аахпыт кэрчик ис хоьоонун ейдуур. Олонхоттон айыы киьитин сиэрин-майгытын инэринэн, атын дьону кытта алтыьыытыгар туьанар. Олонхо норуот тылынан уус-уран айымньытын саамай беден айымньыта буоларын быьаарар. Уруьуйдарынан олонхону кэпсиир. Ґірэх кинигэтигэр баар хонтуруоллуур µлэ±э оло±уран, ситиґиилэрин сыаналанар уонна бэрэбиэркэлэнэр.
Худуоґунньук µлэлэрин кірін, аахпыт олоІхотугар сыґыаннаах тµгэннэри булан ырытар.
Тылдьыттан олоІхо тылын суолтатын булан кэпсиир. ОлоІхо Орто дойдутун ойуулуур тыллары тылдьыттан булар. Истибит уонна аахпыт кэрчиктэргэ сіп тµбэґэр иллюстрацияны булар. Быґа тардыыны тылынан ойуулуур.
Салаа сµрµн ійдібµллэрин ійдµµр.
Ойуулуур-дьµуьуннуур эйгэ5э. «Мин дойдум – олонхо дойдута» кинигэ5э С.Старостина ойуулара. Иннокентий Пестряков. Айыы бухатыыра.
Биьиги до5отторбут (10 чаас)
Ийэ айыл5а.
Айыл5а5а харыстабыллаах сыьыан.
Киирии уруок. Тиэмэ сµрµн ейдебуллэрэ: уус-уран уонна биллэрэр тиэкистэр уратылара.
Баал Хабырыыс. Бэскэ ууммэт мээчик.
Куннук Уурастыырап. Бастакы хаар уонна барабыай. Семен Данилов. Чооруостар.
К.Туйаарыскай. Мо5отой то5о ытаабытай? Николай Тарабукин. Булчут ыт.Егор Собакин. Хотой уйата.
Библиотека5а дьарык. Айыл5а уонна хамсыыр харамай туьунан кинигэлэр.
Бэйэ аа5ыыта. Т.Сметанин. Куоскалар уонна саьыл.
Ыалынан аа5ыы. Иннокентий Сосин. Ыт утуйа мээрик буолбут.
Ойуулуур-дьуьуннуур эйгэ5э. Бэйэ уруьуйа.
Айар улэ умсул5ана. «Таптыыбын бары тыынар тыыннаа5ы» истиэнэ хаьыата.
Айымньы дойдутун кистэлэннэрэ.
Ситиьиини сыаналааьын, билиини бэрэбиэркэлээьин
Тиэмэ аатыгар оло5уран, туох туьунан айымньылар киирбиттэрин саба5алыыр. «Тыынар тыыннаа5ы барытын таптаа» диэн тиэмэ5э сиэр-майгы кестуутун быьаарар.
Уобараьы айыыга сананы утуктµµуу ньыма буоларын ылынар. Поэттар айыл5а тыаьын-ууьун тириэрдэр тылларын булар.
Тыынар тыыннаахха уонна уунээйигэ бэйэ сыьыанын кэпсиир. Кэпсэтии быраабылатын тутуьар: сэьэргэьээччигэ бол5омто уурар, бэйэ санаатын этэр, аахпыт айымньы туьунан ыйытыы биэрэр, паара5а, белеххе улэлиир. Таптыыр ытын (куоскатын) туьунан кэпсээн онорон, тыынар тыыннаахха бэйэ сыьыанын кердерер; учугэй, куьа5ан диэн ейдебуллэри тэнниир; кинилэр ис номохторун быьаарар.
Тиэмэтигэр септеех хаьыаты онорууга матырыйаалы талар. Бэйэ айымньытын кердерер. Биллэрэр уонна уус-уран тиэкистэри тэнниир.
Уерэх кинигэтигэр баар хонтуруоллуур улэ5э оло5уран, ситиьиилэрин сыаналанар уонна бэрэбиэркэлэнэр.
Худуоьунньук ойууларынан талан кэпсиир, айымньыга сыьыаран ырытар.
Ойууларынан айымньыны танар. Кинигэ быыстапкатын тиэмэтин быьаарар, наадалаах кинигэни булар.
Ойуулуур-дьуьуннуур эйгэ5э. Владимир Карамзин. Песня жаворонка. Андрей Чикачёв. Ыра санаа
Учугэйтэн уерэбит, куьа5антан хомойобут (8 чаас)
До5ордоьуу.
Кыьамньы.
Хардарыта кемелеьуу.
Амарах быьыы.
Сиэрдээх сыьыан.
Киирии уруок. Тиэмэ сµрµн ейдебуллэрэ: кэпсээн, уус-уран тиэкис былаана, айымньыга сиэр-майгы ойууланыыта.
Суорун Омоллоон. До5ордуулар. Т.Сметанин. Керудьуес кун. Таллан Бурэ. Хатыыска. Амма Аччыгыйа. Иккис то5о? Тердус то5о?
Улуро Адо. Иранал. Сергей Михалков. Ийэ5э сыьыан. Софрон Данилов. Икки ийэ, икки кыыс. Лев Толстой. Уолаттар.
Библиотека5а дьарык. «До5ордоьуу туьунан уус-уран айымньыга» быыстапка.
Биьиги театрбыт. Амма Аччыгыйа. Уьус то5о?
Бэйэ аа5ыыта. Семен Данилов. Сурэ5э суох суус субэлээх. Николай Тарабукин. Хаарынан хабдьыны оноробут.
Ыалынан аа5ыы. Платон Ойуунускай. Мэник. Вера Давыдова. Мэник.
Айымньы дойдутун кистэлэннэрэ.
Ситиґиини сыаналааьын, билиини бэрэбиэркэлээьин
Тиэмэ аатыгар оло5уран, туох туьунан айымньылар киирбиттэрин саба5алыыр. Кэпсээн, кэпсээн дьоруойа, айымньыга сиэр-майгы кестуутэ, айымньы сурун санаата, тиэкис былаана диэн салаа сурун ейдебуллэрин чопчу ейдуур. Дьоруойдарын быьаарар. Айымньы дьоруойун санатынан уонна быьыытынан характеристикалыыр. Кэпсээннэри тылынан ойуулуур.
Айымньы уопсай тиэмэтин быьаарар, сурун санаатын булар, айымньы ис номо5ун арыйар ис хоьоонун булар. Оруолларынан наардыыр.
До5ор диэн кими этэри дьууллэьэр, дьиннээх до5ордоьуу диэни быьаарар. Учугэйи уонна куьа5аны быьаарар. Бэйэ уонна атын киьи быьыытын сыаналыыр. До5ордоьуу, кыьамньы, хардарыта кемелеьуу, амарах быьыы диэн ейдебуллэр суолталарын до5ору кытта ырытар; аахпыт кэпсээннэртэн холобурдуур.
Улэьит – сурэ5э суох, чиэьинэй-сымыйаччы, алама5ай-киннээх диэн утары суолталаах тыллары тэнниир, кинилэр суолталарын быьаарар.
Кэпсэтэр киьини хомоппокко эрэ (до±ору кытта) алтыьар. Бэйэ-бэйэни ейуур, бэйэ-бэйэ5э кемелеьер.
Айымньылары тиэмэтинэн, ис хоьоонунан уонна сµрµн санаатынан тэнниир.
Айымньыны чааска араарар, ааттыыр. Былаан онорор.
Библиотека5а кинигэни бэриллибит кэруннэринэн булар. Кинигэни тиэмэлэринэн керен наардыыр.
Уерэх кинигэтигэр баар хонтуруоллуур улэ5э оло5уран, ситиьиилэрин сыаналанар уонна бэрэбиэркэлэнэр.
Кинигэ быыстапкатын тиэмэтин быьаарар.
Олохтоох суруйааччы – (3 чаас)
Техтур сиригэр – уотугар олорор хоьоонньут
М.В.Гурьев – хоьоонньут, элбэх ырыа хоьоонньута
«Тереебут дойду» диэн ейдебулу инэринии, бэйэ тереебут сирин суруйааччытынан киэн туттуу.
Олохтоох суруйааччы айымньыларын аа5ар, ырытар.
Сыллаа5ы хатылааьын - (2 чаас)
Сыл устата аахпыт айымньыларынан викторина, тест кеметунэн бэйэтин билиитин, сатабылын сыаналанар
Календарнай былаан
Т.Черемкин. Тереебут буор таптала. С.Данилов. Куерэгэй
09.09.
4.
П. Ламутскай. Хомус ырыатын иьиттим.
12.09.
5.
И.Артамонов. Куех хонуу
16.09.
6.
С.Омоллоон. Олонхо оло5о
19.09.
7.
Н.Курилов. Москва уонна атын дойдулар
23.09.
8.
Ситиьиибитин сыаналанабыт, билиибитин бэрэбиэркэлэнэбит
26.09.
Кинигэ - билии терде (10 чаас)
9.
К.Туйаарыскай. До5ор.
30.09.
10
К.Туйаарыскай. До5ор.
03.10.
11
Т.Сметанин. Борон куобах уерэммитэ
07.10.
12
10.10.
13
М.Заболоцкай. Маллар мунньахтара
14.10.
14
17.10.
15
В.Давыдова. Дьарааска кинигэ5э наадыйар дуо?
21.10.
16
С.Маршак. Уутээн.
24.10.
17
28.10
18
Ситиьиибитин сыаналанабыт, билиибитин бэрэбиэркэлэнэбит
31.10
Норуот еркен ейе – тылынан уус – уран айымньыга (12 чаас)
19
К. Туйаарыскай. Таабырынна таайын
11.11.
20
С.Ойунская. Кунду бэлиэ
14.11.
21
П.Тобуруокап. Таабырын-хоьооннор
18.11.
22
П.Варфоломеев. Чабыр5ах-таабырыннар
21.11.
23
Ес хоьоонноро
25.11.
24
Норуот ырыата. Сайын
28.11.
25
Туллуктар.
02.12.
26
Оьуокай
05.12.
27
Киьиргэс куобахчаан (нуучча остуоруйата)
09.12.
28
М.Захарова. Тебете ойуулаах
12.12.
29
Айар улэ умсул5ана
16.12.
30
Ситиьиибитин сыаналанабыт, билиибитин бэрэбиэркэлэнэбит
19.12.
Остуоруйа алыптаах дойдутугар (9 чаас)
31
Куобах туьунан остуоруйа (Саха остуоруйата)
23.12.
32
УрУН эЬэ мунна то5о хараный? (Дьукээгир остуоруйата)
26.12.
33
Тебете уонна терде (Нуучча остуоруйата)
13.01.16.
34
Тебете уонна терде (Нуучча остуоруйата)
16.01.
35
С.Омоллоон. Дьэрэкээн о5олор.
20.01.
36
Б.Уьунуускай. Сулустар уонна ый хайдах уескээбиттэрин туьунан
23.01.
37
Ыт бэйэтигэр до5ору хайдах кердеебутэй? (Ненец остуоруйата)
27.01.
38
Айар улэ умсул5ана
30.01.
39
Ситиьиибитин сыаналанабыт, билиибитин бэрэбиэркэлэнэбит
03.02.
Мин дойдум – олонхо дойдута (6 чаас)
40
С.Васильев. Кун Эрили
06.02.
41
Е.П.Чехордуна. Олонхо тыла-еье
10.02.
42
Дьулуруйар Ньургун Боотур
13.02.
43
П.Решетников. Куенэ Ке5еччер аттаах куустээх-уохтаах Кун Кундулу бухатыыр
17.02.
44
Нь.Г.Никитина, Е.М.Поликарпова. Ньургун Боотур уонна Тимир Дьигистэй
20.02.
45
Ситиьиибитин сыаналанабыт, билиибитин бэрэбиэркэлэнэбит
24.02
Биьиги до5отторбут (10 чаас)
46
Б.Хабырыыс. Бэскэ ууммэт мээчик.
27.02.
47
К.Уурастыырап. Бастакы Хаар уонна барабыай.
02.03.
48
К.Уурастыырап. Бастакы Хаар уонна барабыай.
05.03.
49
К.Туйаарыскай. Мо5отой то5о ытаабытай?
09.03.
50
Н.Тарабукин. Булчут ыт
12.03.
51
Е.Собакин. Хотой уйата
16.03.
52
К.Ушинскай. Хотой уонна куоска
19.03.
53
С.Омоллоон. Инсэлэриттэн иэдэйбиттэр
23.03.
54
И.Сосин. Ыт утуйа мээрик буолбут
06.04
55
Ситиьиибитин сыаналанабыт, билиибитин бэрэбиэркэлэнэбит.
09.04.
Учугэйтэн уерэбит, куьа5антан хомойобут (8 чаас)
56
С. Омоллоон. До5ордуулар
13.04.
57
Т.Сметанин. Керудьуес кун
16.04.
58
Таллан Бурэ. Хатыыска
20.04.
59
Амма Аччыгыйа. Иккис «То5о?»
23.04.
60
Амма Аччыгыйа. Тердус «То5о?»
27.04.
61
С.Михалков. Ийэ5э сыьыан. С.Данилов. Икки ийэ, икки кыыс. Л.Толстой. Уолаттар.
30.04.
62
Амма Аччыгыйа. Уьус «То5о?»
04.05.
63
Ситиьиибитин сыаналанабыт, билиибитин бэрэбиэркэлэнэбит
07.05.
Олохтоох суруйааччы (3 чаас)
64
М.В.Гурьев оло5о, улэтэ
11.05.
65
М.В.Гурьев Хоьооннор
14.05.
66
М.В.Гурьев. Ырыа буолбут хоьооннор
17.05.
Сыллаа5ы хатылааьын (2 чаас)
67
Викторина. Сыл устата уерэппит айымньыларбыт
21.05.
68
Тест. Ситиьиибитин сыаналанабыт, билиибитин бэрэбиэркэлэнэбит
25.05.
