Төлевилел: Аът - кижиниң өңнүү
Сорулгазы:
аъттыӊ малчын кижээ ажыыныӊ дугайында билип алыр
аъттыӊ назынын, чүзүнүн ылгап билип алыр
аът малга хумагалыг, камныг болуру
Төлевилелдиӊ актуалдыы:
Шинчилекчи бөлүк: Тюлюш Эчис , Овудан Туметей, Салчак Дамир - 4 «а» класстыӊ өөреникчилери
Эртем удуртукчузу: Бойгал Леонид Тараачын-оолович
Гипотеза: « Аът – кижиниӊ шынчы өӊнүү»
Шиитпирлээр айтырыглары:
аът - кижиниӊ бүзүрелдиг өӊнүү
аъттын назы-хар аайы-биле аттарын тодарадыр
чылгы малдын чүзүнүн адап, ылгап билип алыры
аът - тыва аас чогаалда
аътка хамаарышкан хоруглар
Мөген-Бүренде чылгы ажыл -агыйы
шинчилел ажылга сонуургалды оттурары
Төлевилелдиӊ объектизи: азырал дириг амытаннар
Төлевилелдиӊ предмеди: аът мал
Шинчилелдин арга, методу:
темага хамаарышкан литература - биле ажылдаары
улуг улус- биле чугаалажыры , харылзажыры
улустуӊ аас чогаалындан аът дугайында чүүлдерни чыып бижиири
словарь - биле ажыл
Тайылбыр бижик
Аът – тыва кижиниӊ эн-не чоок өӊнүү болгаш дузалакчызы, кайнаар-даа чедире бээр хөлгези чораан.
Аът кадыр - берт оруктарга-даа тоовас, шыдамык амытан. Малды тыва кижи ырак чорук чоруурда мунар, аал –оранын көжүрерде чүък чүдүрер, мал-маган кадарарда мунар. Чүгүрүк, чиик аъттарны чарыштарга салыр, оларны ырак оруктарга мунмас, чүък чүдүрбес чораан.
Хөй малдыг улустуӊ хой кадарар аъды бир ангы. Ырак чорук чоруурда мунар малы бир ангы. Ажыл кылыр, чүък чүдүрер аъды база аӊгы болур.
Чылгы малдыӊ аажы-чаӊнары база ангы боор. Чааш, оожум чаӊныг аътты бичии уруглар хой кадарып мунар. Чаӊы багай тепкиленир, азы ызырар чаӊныг малдарны улуг улус боттары эзертеп мунар. Бичии уруглар чагдатпас. Ылгын, чүгүрүк аъттарны чүгле чарыштарга салыр, камнаар.
Словарь-биле ажыл
Эмдик - өөреттинмээн, ооргазынга кижи оруп көрбээн мал
Хөлге - чорук кылыр аът ( средство передвижения)
Чүзүнү -өӊу
Эр малдыӊ назыныныӊ аайы-биле ылгап адаары
1- 2 харга чедир чаш оглун – кулунчак, богба дээр
2 -3 харлыг оглун – хунан аскыр дээр
3-4 харлыг оглун- дөнен аскыр дээр
4-5 харлыг оглун- сес диштиг аскыр дээр
5-6 харлыын –бештиг азы чедишкен мал дээр
7 – 8 харлыг- алды харлыг , чедишкен аът дээр
8 – 9 харлыг чеди харлыг дээш –ле баар
Кыс малдыӊ назыныныӊ аайы-биле ылгап адаары
1- 2 харга чедир чаш оглун – кулунчак, богба дээр
2 -3 харлыг оглун – хунан кызырак дээр
3-4 харлыг оглун- донен кызырак дээр
4-5 харлыг оглун- сес диштиг бе дээр
5-6 харлыын –бештиг азы чедишкен бе дээр
7 – 8 харлыг- алды харлыг , чедишкен бе дээр
8 – 9 харлыг чеди харлыг бе дээш –ле баар
Аъттыӊ назыны 25 хар чеде бээр. Ону аъттыӊ диштеринниӊ байдалындан тодарадыр.
Чүзүнүнүӊ аайы- биле адаары
Шилги – кызылзымаар ой - аксымаар өӊнуг
Карала - карак –ак доруг
Калдар бора - ак- көксумээр
Сарала –сарыг- ак дас кара - кап кара
Шавыдар Хоор
Кыр кула
Сарыг-ояла - сарыг-ой көк-бора
Аъттарны имнээри:
Чүзүнү чаӊгыс аъттарны ылгаары кончуг берге болур. Ынчангаш тыва улус аъттарын боттарыныӊ ими - биле имнеп алыр. Кулаан чидиг бижек биле чире кезип тургаш кылыр. Күрүне малыныӊ саарында таӊма хап каан боор.
Оол уругнуӊ аътка хамаарыштыр билир чүүлдери:
Оол уруг 3 харлап чорааш, өнчуге алган кулунунуӊ өӊ - чүзүнүн ылгаптар
Беш харлаан оолга адазы хүлбус мойнаандан кылган сөдүргезин берип каар
Тос харлыг оол эмдик молдурганы өөредип, мунуптар
Он үш харлыг оол чарыш ады мунар
Он алды харлыг оол аъттыг чорук кылып чоруур боор
Он чеди харлыг оол аъттыӊ ыдык-челин чазай таарып турар апаар
Аът – базымчалаары хоруглуг мал
1.Аът бажын кагары хоруглуг.
2. Аът бажын черге кагбас.
3.Аъттын ыдык челин дөӊгүрээрти кыргып болбас.
4.Ыдыктыг аътче кымчы арынмас.
5.Тыва кижи аът баглаажын балды - биле одура шаппас.
Шулук Аът
Шаанда шагда аът дээрге,
Чалгынныгга чүгле четпес,
Аштырар-даа чүвези чок,
Аттыг маӊннап чораан дижир.
Аъттын кажыын бурган башкы
Аӊаа дораан чамырылдыр
Ап каар орта биеги аът
Ам-на харын оожургап тур.
Каржыланып чорбаан болза
Кажыктары бүдүн тургай.
Чүү-даа чүвээ четтирбейн баар
Чүгүрүк мал турбас деп бе?
Тыва аас чогаалда аъттыӊ ролю
[pic] Тыва тоолдарда
Тыва тоолдарда экер-эрес маадырлар бодунга шынчы угаанныг, дидим, чүгүрүк аъттарлыг болур. Кандыг-даа чаа-дайындан, хай –халаптан аъды –биле тиилеп, аштырбайн, туттурбайн үнүп келир. Ол дээрге тыва кижи бүгү назынында аъдын эӊ чоок өӊнүү кылдыр санап, анаа бүзүреп, ынанып чорааны ол. Ооӊ чижээнге шак бо тыва тоолдар хамаржыр: Калчан –Шилги аъттыг Каӊ - Демир Маадыр, Аран-Чула аъттыг Арзылыӊ Мерген, Хан –шилги аъттыг Хан-Хүлүк,Арзылаӊ –Кара аъттыг Чечен-кара Маадыр дээш-ле баар.
…Демир кижен - биле киженнеп каарга
«Эки эжимни ынчап өлүртүп каарымга
Кайын боор?» - дээш, демир киженни үзе тепкеш,
Демир бажыӊны чара тепкеш,
Нарын-Чиӊге-Хемни өру салыплаткан-дыр… (Алдай-Буучу)
Кожамыктарда
Аспатыныӊ ыяжындан
Чазап алган дощпулдуурум
Ала бениӊ кудуруундан
Хылдап алган дошпулдуурум
Сараланы мунган кижи
Саарынче какпас силер
Ояланы мунган кижи
Ооргазынче какпас силер.
Саарында таӊма какан
Сараладан чүнү көрдүӊ?
Салаазында чүстүк суккан
Сарыым кыстан кымны көрдүӊ?
Кундус дүктүг Кула-Дайныӊ
Кудуруунда уя-ла бар
Кускун кара кулугурнуӊ
Кулаанайда сырга-ла бар
[pic] Ỵлегер домактарда:
Эки кижээ эш хой, эки аътка ээ хой.
Кижи чугаалажып таныжар, аът киштежип таныжар.
Кижи болуру чажындан, аът болуру кулундан.
Аът турда - чер көөр, ада турда - чон таныыр.
Адаӊны дыӊнап чор, аъдыӊны камнап чор.
Эки аът орукка өлүр, эки эр эзер кырынга өлүр
Ада өлүр- оглу артар аът өлүр – баглаажы артар
Аъдын баглап өөредир, аныяан сургап өөредир
Даг аътты човадыр, кылык кижини човадыр
Ада чокта эш чок дег, аъды чокта буду чок дег
Эртежи кижи эзерлиг аъка дужар.
Кыс этке ынак – оол аътка ынак.
Чадаг чорба, аъттыг чор, чааскаан чорба , эштиг чор.
Кижи экизи найыралда, аът экизи мунужунда.
[pic] Тывызыктарда
Чадагга –хөлге, чааскаанга - соот, караӊгыда – карак, кулак, кандыг мал - дыр, тывынарам? ( аът)
Бистиӊ сумувуста чылгы ажыл - агыйы
Бистин «Мөген-Бүрен» күрүнениӊ унитарлыг бүдүрүлгези үш чыл бурунгаар Тес-Хем кожуундан 100 чылгы садып алган. Олар ам дыка өскен, хову долдур чатты берген оъттап чоруур. Малчыннар хой кадарар аъттарны чылгыдан ап турар. Малчын кижи бүрүзү хой кадарар, чорук кылыр, сиген-ширбиил кылыр, ыяштап, будуктап аар аъттыг болганы кончуг эки. КУБ «Мөген-Бүренниӊ» удуртукчу даргазы, Тыва Республиканыӊ болгаш Россия Федерациязыныӊ көдээ ажылыныӊ алдарлыг ажылдакчызы Өшкү-Саар Аракчааевна Ооржактыӊ, чылгы мал бажын кожуунга көвүдедир дээш кызымак ажылыныӊ түӊнели ол.
КУБ-туӊ аныяк чылгычылары чайныӊ изиинде сериин тайгага тайгаладып, кыштыӊ соогунда одарладып, дүне белер төрүүрге, кулуннарын сооктан, дөрт буттуг кокайлардан камгалап кадарып чоруур. Чылгычыныӊ ажылы кончуг берге. Ону аът малга кончуг ынак, шыдамык, кежээ, эрестиг кижилер малдап шыдаар. Мээн честем Хенче Сенгишович улуг чылгычы. Кызымак куш-ажылы дээш медаль – биле шаӊнаткан.
Шинчилел ажылдын практиктиг ужур – дузазы: ук төлевилелдиӊ материалдарын уруглар садынга, эге школага литературлуг номчулга база хүрээлел кичээлдеринге, класстан дашкаар ажылдарга ажыглап болур.
Түӊнел: Бис бо проектини кылып тургаш аът дугайында хөй үлегер домактар, тывызыктар, шүлүктерни өөренип алган бис. Чогаадыгларны, шүлүктерни чогаадып өөренип алган бис. Шинчилел кылыры биске солун болгаш ажыктыг болду.
Төлевилелдиӊ төнчү түӊнели: (ожидаемый результат)
Аът – кижиниӊ шынчы өӊнүү болурун, ону камнап, хумагалыг эдилээрин билип алдывыс. Бистиӊ бодалывыс – биле аътты көвүдедир азырап, өстүрери чугула. Оолдарны мал азыраар ажылдарже хаара тударга, эрестиг, сагыш човангыр, кежээ кижилер болуп өзер.
Информация берген улустуӊ списогу:
Коӊгаржап Чечен-оол Иргитович
Борбак-оол Александр Иванович
Ажыглаан литературазы:
1. В. Даржа «Лошадь в традиционной практике тувинцев» Кызыл. Тувинское книжное издание. 2014 г.
2.У.О. Монгуш «Хүн-Күртүнүӊ» хүртүзү. Новосибирск.2008 ч
