Методическая разработка к уроку ингушской литературы

[link] ГIалгIай цIихеза поэт, хьехархо, таржамхо, публицист вола Оазнаькъан ИсмаIалий Салман ваьв 1904-ча шера феврале I-ча дийнахьа, Дошлакъий-Юрта. 
Салмана да – Эке ИсмаIал-хьажа – хиннав, граждански тIема шерашка, Орджоникидзе Серго хьалха а латташ хиннача партизаний отряда командир а волаш, Деникина эскара духьала майра латаш. Кхелхав из 1923-ча шера. Эке ИсмаIал-хьажа хиннав цу халача хана шозза Макка ваха хьажо, бусалба дешар дийша Iалама саг. Салмана нана Совдат тайпах Малсагнаькъан хиннай, кхелхай из 1919-ча шера дIайхача лазарах.
1911-1914-ча шерашка Дошлакъий-Юртарча юххьанцарча дешарле дешаш хул Салман. Цул тIехьагIа, 1917-ча шера цо дийша йистейоаккх Наьсарен крепостера Назрановски Горски школа.
Пхийтта шу даьнна зIамига саг хиннав Салман Деникина эскар гIалгIай мехка денача хана. Наьсар-Керте моастагIа кхаьчача, ший да ИсмаIал-хьажа командир хиннача отрядах дIа а кхийтте, дакъалаца вода из. Цига хиннача човно дийна мел ва шийх къастаргдоаца къорал тIа а доаладу цунна.
Граждански тIом чакх а баьнна, керда Iаьдал эттача дийнахьа денз, Салмана доккха дакъа лаьцад гIалгIай мехка дешар доаржадеш, халкъ сердалонга дугаш. 
Къона волаш да а нана а доацаш висав из, цудухьа деррига цIен дукъ цунна тIа а дисад. ХIаьта а, массадолча хIаман зем баккха ховш а хьаькъал долаш а волча зIамигача сага кхетадеш хиннад дешарца саг сийрдавоалалга, цо из нийсача новкъа воаккхалга. Из бакъдеш да 1923-ча шера Наьсарен-Буроча кхаь бетта лаьрхIа духхьашха хьайийлача хьехархой курсашка Салман деша вахар а, цига цо тIехдика дешар а. Цул тIехьагIа хургвола Iилманхо ший наьна меттацара безам боккха хиларах, из Iомабара а, башхара а, бебабара а тIаверз. 
ГIалгIай хьехархой техникум дийша чаккхйоаккх Салмана 1931-ча шера. Цига хиннаб тIехдика хьехархой – гIалгIай мотти литературеи хьехаш Бекнаькъан ДордагIа Темботи, эрсий мотти литературеи хьехаш Абрамова Константина Викторияи. Цу хьехархоша беннача кхетамо Салмана новкъостал ду ший къам иразерча новкъа даккхар духьа наьна мотт тахка, наьха дегашка дувшача ший мугIарашца ГIалгIайче хестае. 
Укх тайпара ба цо дешаш дIабихьа никъ: 1911-1914 шераш – Дошлакъий-Юртара юхьанцара школа; 1914-1917 шераш – Наьсарен Бурочура Назрановски Горски школа; 1923 шу – хьалхара кхаь бетта йола хьехархой курсаш; 1929 шу – БуротIара цхьан шера йола хьехархой курсаш; 1931 шу – БуротIара ГIалгIай педтехникум; 1936 шу – Пятигорскера школьни инспекторий краевой курсаш; 1939 шу – БуротIара Къилбаседа-Кавказски пединститут (заочно); 1940 шу – Йоазонхой-таржамхой Московски курсаш.
Дешара никъ (Iарбий): 1911 шу – къорIа деша волавеннав; 1929 шу - къорIа Iомадаь чакхдаьккхад.
Оазнаькъан Салман гIалгIай литература а йоазув а кхоллаш хьалхалаьттарех цаI ва. Цо даьд тайп-тайпара балхаш: из хиннав «Сердало» газета корреспондент, гIалгIай поэзен лард елларех цаI, гIалгIай грамматика учебникий автор, иштта дика халкъа хьехархо.
Йоазонхочун болх керттера лархIа из дIаволавеннав литература кхолла доладеннача шерашка денз. Ткъаьи итт шу даьнна мара хиннавац из Россе мехка йоазонхой Союза мугIарашка дIаотташ. Цу шерашка йоазонхой Союза доакъашхо вай мехкахоех верригаш а кхоъ мара хиннавац – уж ба МутIалнаькъан Шовхала Хьаж-Бикари, Базоркин Муртаза Идриси, Оазнаькъан ИсмаIалий Салман шеи.
Кхоачамболаш дакъа юкъедихьад Салмана гIалгIай халкъа культура дегIайоалаеча а, йоазон мотт кхоллаш а. ДIадахача бIаьшерен ткъаьи иттлагIча шерашка кепатеха арабаьннаб Салмана язбаь хинна Iилман болх. Ший доттагIа а цхьана болх беш а хиннача, вовзашволча гIагIай Iилманхочунца-лингвистаца Оздой ИбрахIимаца цхьана гIалгIай метта грамматика оттадаьд цо. Цу хана денз таханалцца цу Iоморгаца болх беш ба вай хьехархой.
1924-ча шера Малснаькъан Кураза Зоврбик тхьамада а волаш, вай мехка вIашагIъелла хиннай ГIалгIай Литературни Юкъарло. Малсагнаькъан Кураза Зоврбик, Бекнаькъан ДордагIа Тембот, Гойгинаькъан Iаддал-Хьамид, Овшанаькъан Iаддал-ВоахIап, Ознаькъан Илеза Ахьмад, иштта кхыбарашца цхьана цу юкъарлон доакъашхо хиннав ИсмаIалий Салман а. Цига Iомаеш хиннай литературан теори, яздеш долча кхолламашта мах беш хиннаб, халкъа багахбувцама йоазош гулдаьд. 
Iилманхочо Малсагнаькъан Кураза Зоврбика латински ларда тIа оттадаь алфавит тIа а долаш кепатеха 1923-ча шера май бетта I-ча дийнахьа «Сердало» газет арабаьннача хана, цох шийна боккха кхаъ хилараца, Кураза Зоврбика хетадаь ер поэтически мугIараш кхол Оазнаькъан Салмана:

…Iа кхеллар вай йоазув,
Ленина хьехамца,
Из кхоллаш къахьийгар
Хьинарца, безамца,
ДIаяьржар сердалон
ЗIанараш мехка,
Халкъ гIеттар гIоздаьнна
Дешара чехка… 

ИсмаIалий Салман тешаш хиннав дешарца къам сийрдадаргхиларах. Цудухь, алфавит арадаьнна дукха ха ялале, 1923-ча шера июнь бетта I7-ча дийнахьа, «Сердало» газета 4-ча номера тIа кепатеха арадоал «Берригача боккхийча а кагийча а гIалгIашка», аьнна, керте а латташ, шоай къаман меттала йоазув Iомадара уж тIахьехаш цо даь кхайкарал: 
«ГIалгIай боккхийча а кагийча а нахага.
Эггара хьалха гIалгIай шоай боахамаш Iа а дехка баха хайшача хана цхьаккха а дунен сердало хиннаяц царна юкъе. ТIаккха хьалхагIа селий моллаш хьалъухаш хиннаб гIалгIашта юкъе, шоллагIа нохчий моллаш ухаш хиннаб, тIаккха гIалгIаша шоай нах нохчашкахь а кхычахь а моллаш хилийта, аьнна, деша бахийтаб. Уж нах дина дезар дийша а баьнна, моллаш а хинна цIабаьхкаб. ТIаккха уж баьде хинна бола гIалгIай цу дешара тIехьа а баьнна, дунен сердалонах хIама а доацаш дIаболабеннаб. Царна мотташ хиннад из дунен дешар дийша саг кераста хулаш санна, хIана аьлча из дешар кераста наьха меттала доландаь. Шоашта юкъерча моллагIча хьаькъал долаш волча саго шоашка ишколаш яхка езар вай аьлча а, дунен дешар деша дезар вай аьлча а чIоагIа раьза боацаш хулаш хиннаб уж, из дийшачох кераста хулаш санна хеташ. ХIанз укх сахьате укх дунен дешар гIалгIай шоай наьха меттала арадаьннад, хIанз кхерам бац царна шоаш кераста хилар, хIана аьлча укх дунен дешар кераста наьха меттала доацаш, шоай наьха меттала доландаь.
Саго ший ма хулла дунен дешар деша деза моллагIча меттала из дале а, хIана аьлча, из дешар дийша саг кIоарга хьаькъал долаш хул, хьаькъал хилча долла хIама а хул.
Дешалаш, гIалгIай кIантий, тIехье дага а лаьце, дешалаш!
Оза-наькъан Салман».
Цу хана денз, гIалгIай публицистех эггара хьалхарчарех цаI хинна Салман, массаза а кепайоазон прессе дакъа лоацаш хиннав.
Ше дунен чу мел вах, гIалгIай литература дегIадоаладеш, из дIачIоагIдеш хьавенав Салман. ДIалаьрхIача, цо гIалгIай литературан лард йоллаш а, из кхыча къамий литературашта нийсса дIаоттадеш а къахьегаш яьккха дезткъа шу гаргга ха я.
1931-ча шера ГIалгIай педагогически техникум дийша чакхъяьккхачул тIехьагIа дIаболалу цо къахьегама никъ. Цу шера Салман болх беш хиннав Дошлакъий-Юртарча дешарле, цига дешара гIуллакх тоадеш а, хьехаш а къахьийгад цо. Дешара юкъеэзав ха мел яьннар, иштта кхалнах а. Хьайийллай кхоъ ликпункт (царех цаI кхалнаьха хиннай), юххьанцара цхьа школа.
Цул тIехьагIа РайОНО а ОблОНО а методист волаш болх баьб. 
1957-ча шера Киргизера ГIалгIай мехка цIавоагIа поэт, хIаьта, цига кхойтта шера из болх беш хиннав Ошски ОблОНО методисталла. Цу шера денз Шолжа-ГIалий тIа гIалгIай мотт а литература а тоадараи дегIадоаладараи тIаверз из. Балха отт Нохч-ГIалгIай книжни издательстве, цига балха воллаше къахьег шоай меттала йоазош де болалуш бола поэташи йоазонхойи шаьрбеш, уж новкъа боахаш. Иштта, цахаддаш, ше а яздеш хул из. ХIаьта, гIалгIай мотт хьехара гIулакх тесса дитац цо, уж деррига балхаш деш воллаше, а болх бу дешара книжкаш тIа, хьехархой институте лекцеш еш гIалгIай мотт хьехара методиках лаьца. 
ГIалгIай мотт цIенеи дикеи бувцаш, из безаш саг хиннав Оазнаькъан Салман. Ший йоазошка доаггIача, говзаме амат гойташ дола кицаш а, метафораш а, дистараш а кхувл цо. Вахара юкъе нийслуш дола бакъахьа дар а харцахьа дар а, белгалдаьккхе, цIена хьагойт ший поэтически меттаца. 
Дуненцара, ший мехкацара, нахацара, Iаламцара безам гучабоаккхаш я Салмана еррига поэзи. Дешачун дог тохадолийташ, нийса мел дар хьехаш, беркате долаш да цун поэтически мугIараш. Уж кхоллаш дукха уйла еш хиннай поэта. Стих наха дIайовзийтале доаггIача дош дужадеш, цун моттиг кораялцца къахьегаш хиннад цо. ХIаьта, из гIулакх мел доккха маIан долаш да гучадоаккхаш я древнегречески драматурга Софокла аьнна дош юкъе а доаладеш, Салмана язъяь ер стихотворени:

ДоттагIашца хайна вагIаш,
Аьннад, йоах, цкъа Софоклас:
- Сай трагеде кхо мугI язбеш
Кхаь ден къа ма хьийгар аз

- Кхаь ден? Из я тамаш йоккха.
Аз-м массехк бIаь язбергбар
Софоклас жоп деннад тIаккха:
- Хьа уж кхаь ден бахаргбар. 

Прозах даьха лоаца мугIарч
ДIаязде Iа – аттагI да.
Наха, мерех етташ шокарч,
Сиха юстар доахаргда. 

Дешар, эздел, хьаьнала къахьегам – из да Салмана поэзен юкъе кертерадар. Халкъа багахбувцам ховш, безаш, цун лоархIам белгалбоаккхаш, цох шерра пайда эцаш язъяьй цо ший дукхагIйола произведенеш. Йоккха я даьш кхеллача цу хьаькъалерча мотиваша цун кхолламе йита лар. Цудухьа, ала йиш я, поэта боккъонца вола хьехархо гIалгIай халкъ хиннад, аьнна. 
ИсмаIалий Салмана ший кхоллама болх дIаболабаьр чIоагIа хала а бехктокхаме а ха хиннай. Цу шерашка поэта гIалгIай къаман хьашташ ший мугIарашца дIакхайкаду, нийсача вахарах йола тематика произведеней чулоацама кертте увттаю, эхь-эздели сийи лакха лоаттаду. Цун кхоллама юкъе я Даьлацара безам бувцаш, Даьхенах, Iаламах, безамах, эзделахи хозача гIулакхахи, наьна меттах, маьршача вахарахи къахьегамахи йола темаш.
Дешачун дег чу дувшаш, дукха хIамаш дагадохийташ дола мугIараш язде аьттув баьннаб цун тайп-тайпарча классикий литература дешарах. Поэта дега геттара а хьамсара хиннаб А. С. Пушкин, М. Ю. Лермонтов, С. А. Есенин. Уж ба цхьаь висача, цунца бусаш хинна новкъостий, цун гIончий. Царех лаьца «Со цхьаь вац» яхача стихотворене тIа йоах поэта:

«…ГIончий ба са дукха
ОарцагIа баргболаш…».
Цу гIончаша яздаь мугIараш шийна массаза а гургдолчча, тархен тIа лоаттаду цо:
Мотт шаьреи дош иреи долаш поэт хиннав Озиев Салман. Мах баь варгвоаца ший поэтически кхоллам дегIакхувлаш, халкъацара а вахарцара а бувзам хоадабац цо. Цудухьа дешачун дег чу южаш, кхетам луш, нийсача наькъ тIа воаккхаш я цун еррига поэзи.
Белгалдаккха дезаш да Озиев Салман дика таржамхо хилар а. Цо таржам даь гIалгIай меттала яьхай эрсий советски а классически а литература произведенеш. Цо уж таржамаш дарах А. С. Пушкина, М. Ю. Лермонтова, Н. А. Некрасова, И. С. Никитина, В. И. Тютчева, Д. Бедне, С. В. Михалкова, В. И. Лебедев-Кумача, иштта кхычар а произведенеш гIалгIай меттала еша, уж йовза таро я тахан.
Эрсий поэта Минтяк Ивана I984-ча шера, Салман ваь дезткъа шу дизар дездеш, стихотворени язъю:

Не написал Салман романа,
Как их иные пишут,
Но,
Достойна жизнь его романа,
Где всё добром озарено.
А в общем, если разобраться, - 
Салман – учёный и поэт.
Живи, Салман, во имя братства
Ещё хотя бы столько лет! 

Ознаькъан Салмана гIалгIай литература юкъедихьа дакъа лоархIам болаш да: 1923 шу – хьалхара стихаш язъе волалу; 1924 шу – Нохч-ГIалгIай литературе хьахара поэма язъю («Урдуви Тамареи»); 1960–1988 шераш – I3 поэтически гуллам кепатеха арабаьккхаб - 3 эрсий меттала (1923-1993 шерашка ерригаш а язъяь кепатехай 18 поэма, 14 легенда, массехк кIоанолг); 1927-1993 шераш – «Халбата къайле» яха повесть язъяьй; 1981-1983 шераш – 8 дувцар яздаьд; 1983 шу – «ЧIир лехар» яха повесть язъяьй; тайп-тайпарча темах йола дуккха а произведенеш язъяьй тIеххьарча шерашка. 1960-ча шера, юха тоа а яь, араяьккхай хIанз а гIалгIай литературе дикагIчарех йола «Урдуви Тамареи» яха поэма.
Салмана къахьийгад гIалгIай публицистика дегIайоалаеш а. Боккха ба Салмана цу наькъ тIа баьккха мул. Цо язъяьй статьяш: «ГIалгIай боккхийча а кагийча а нахага» – 1923 шу, «Сердалон» редакцега» – 1924 шу, «ДоагIаргда из ди» – 1969 шу, «ЦIеца даьккха сий» – 1984 шу, «Солдат революции» (о Гойгове А-Х.) – 1986 шу, иштта кхы дуккхаяраш а. 
ТIеххьарча шерашка Имама Аш-Шафии цIерагIча ГIалгIай исламски института дехарах, Iарбий-гIалгIай-эрсий дошлорг оттадаьд цо. 
КхувшбоагIарашта боккха хьехам луш Салмана яьздаь дукха мугIараш, афоризмаш а хинна дIаайттад. Цу дешаша Iомаву вахара чам фуб ха, цох пайда эца, мах хоадабе, валар дагадоха. Царех да кIоарга маIан дола ер дешаш а: «Мелла сакъердаме дале а вахар сел безаме хургдацар, цунна тIеххьа доагIача валаро из хоадош децаре. Вахар кIордоргдар. Сакъердамаи шийга денача дикани мах ховргдацар сага цунга гIайгIа йоагIаш ецаре». 
Ознаькъан ИсмаIалий Салмана цIи яьккхача дагайох хьамсара Даьхе, ГIалгIайчен хоза Iалам, сага вахарца мел дувзаденна хIама, сердалонга дода къам. Таханарча дийнахьа дуккхача наха безаш, цар кхетам лакхбеш, сина тоам беш ба ИсмаIалий Салмана кхоллам. Сийрдача, нийсача новкъа болха турпалаш хозалца гойт цо дешачунна. Поэт тахан ше дийна веце а, цун кхоллам вайца ба. 
Дала гешт долда цунна, Дала ший къахетам болба.

Хьарпхой Илез!

[pic]
[pic]
[pic]
[pic]