Таблицы Таблицы по морфологии - 5-6 класс

Сүз төркемнәре (части речи)

Исем (имя существительное)

Кем? Нәрсә?

Авыл, песи.

Сыйфат (прилагательное)

Нинди? Кайсы? Кайчангы?

Баллы, язгы, куркыныч.

Сан ( числительное)

Ничә? Күпме? Никадәр? Ничәнче? Ничәшәр? Ничәләп? Ничәү?

Өчәү, икешәр, унынчы, бишләп, тугыз.

Алмашлык ( местоимение)

Мин, бу, кем, һәркем, әллә кем, беркайчан.

Рәвеш ( наречие)

Ничек? Кая? Кайда? Кайдан? Күпме? Никадәр? Кайчан?

Элек, татарча, көмештәй, аз, кичен, түбәндә, шунлыктан, юри.

Хикәя фигыль (изъявительное наклонение глагола)

Нишли? Нишләде? Нишләгән? Нишләр? Нишләячәк?

Укый, караган, язды, барачак, сөйләр.

Боерык фигыль (повелительное наклонение глагола)

Нишлә?

Эшлә, кер.

Теләк фигыль ( желательное наклонение глагола)

Нишлим? Нишлик?

Танышыйм, төзим.

Шарт фигыль ( условное наклонение глагола)

Нишләсә?

Югалтса, сөйсә.

Сыйфат фигыль ( причастие)

Нишли торган? Нишләгән? Нишләячәк? Нишлисе? Нишләр? + существительное

Коелган алма, туасы бала, язылачак хикәя.

Хәл фигыль ( деепричастие)

Нишләп? Нишли-нишли? Нишләгәч? Нишләгәнче?

Уйнап, сөйли-сөйли, укыгач, язганчы.

Инфинитив

Нишләргә?

Укырга, көләргә.

Ярдәмче

Теркәгеч ( союз)

Һәм, ләкин, яки, чөнки, әгәр, шуңа күрә...

Бәйлек (послелог)

Белән, аша, кебек,аркылы, саен, таба, ...

Бәйлек сүзләр ( послеложные слова)

Ас, өс, ян, як, эч, тыш, чит, урта, ара, тирә, ...

Модаль

Кисәкчә ( частица)

Ап-, иң, дөм, гына, мыни, мы, бит, һич, -дыр

Хәбәрлек сүз (вспомогательные слова)

Кирәк, тиеш, мөмкин, ярый, бар, юк.

Кереш сүз (вводное слово)

Әйе, әлбәттә, мөгаен, хәер, зинһар, ниһаять, дөрес, һичшиксез, димәк, ди, гүя, югыйсә.

Ымлык ( междометие)

Ух, ах, ай-һай, ...

Аваз ияртемнәре ( звукоподраж. слова)

Мияу-мияу, чыж-чыж, ...

Бәйлекләр (послелоги)

Юнәлеш килешне таләп итә

(требует направительный падеж)

Чыгыш килешне таләп итүчеләр

(требующие исходный падеж

с другом- дустым белән

с отцом- әти белән

со мной- минем белән

с кем-то- белән

для - өчен

как - кебек, күк, төсле, шикелле

как (по объему)-чаклы, хәтле, кадәр, тикле

через- аркылы, аша

каждый - саен

по причине - сәбәпле

в состоянии- хәлдә, көенчә, килеш

хакында, турында, турыда – о

до - кадәр,чаклы, хәтле, тикле

из-за - күрә

навстречу - каршы

в сторону - таба

в сравнении- караганда

несмотря- карамастан

по отношению-карата

-га/-гә

-ка/-кә

соң – после

башта – сначала

бүтән – кроме

бирле – с (временное)

тыш, башка– кроме

элек – раньше

-дан/-дән

-тан/-тән

-нан/-нән

Бәйлек сүзләр (послеложные слова)

Чыршы янында - возле елки

өс – верх

ас – низ

як – сторона

ян – возле

каршы – напротив, навстречу

буй – по

тирә - вокруг

ара – между

эч – внутри

урта – середина

ал – перед

арт - за

Ымлыклар (междометия)

Междометия служат для выражения различных чувств, эмоций, волеизъявления, поэтому являются принадлежностью живой устной речи. Они тесным образом связаны с интонацией и в значительной степени с жестами и мимикой.

Императив ымлыклар

А! Илаһым!

Ай! И ходаем!

Их! Ай-яй!

Уф! Ай-вай!

Ух! Ах!

Эх! Ну!

Әй! Тфү!

Абау! У-у-у!

Ай-ой! Уй!

Фу! Ур-ра!

Ә-ә-ә! Эһем!

Әһә! Һай!

Алла! Һи!

Я!

Ау-у!

Яле!

Ягез!

Каравыл!

Тс-с!

Ш-ш-ш!

Хуш!

Чү!

Әй!

Әү!

Әйдә!

Хәл фигыль (Деепричастие)

Деепричастие – форма глагола, которая обозначает добавочное действие при основном действии, выраженном глаголом и отвечает на вопросы

что делая? что сделав?(Нишләп? Нишли-нишли? Нишләгәч? Нишләгәнче?

-ып/-еп/-п

укып чыктым - прочитал

2.

-а/-а; -ә/-ә; -ый/-ий; -и/и

көлә – көлә - смеясь

3.

-гач/-гәч; -кач/-кәч

әйткәч – сказав, когда сказал

4.

-ганчы/-гәнче

язганчы – пока не написал

уйнаганчы -чем играть, лучше...

Сыйфат фигыль (Причастие)

Причастие – форма глагола, которая обозначает признак предмета по действию и отвечает на вопросы какой? какая? какое? какие? (Нишләүче? Нишли торган? Нишләгән? Нишләр? Нишләячәк? Нишлисе? + исем)

1)-учы-үче

2)-а/-ә/-ый/-и + торган

Баручы (+ исем) – идущий

Яза торган –(+исем) – пишущий

Үткән заман

1)-ган/-гән/-кан/-кән

Укыган (+исем) – который прочел

Киләчәк заман

1)-ар/-әр/-ыр/-ер/-р

2)-ачак/әчәк/-ячак/-ячәк

3)-асы/-әсе/-ыйсы/-исе

Барыр (+исем) – который пойдет

Киләчәк (+исем) – который придет

Сөйлисе (+исем) – который расскажут

Шарт фигыль (Условное наклонение глагола)

-са/-сә

Тырышсам – если постараюсь

Сөйләсәм – если расскажу

Тырышсам, яхшы укырмын. – Если постараюсь, буду хорошо учиться.

Теләк фигыль (Желательное наклонение глагола)

1. Саклыйк – давайте беречь

2. Күрергә телим - хочу увидеть – күрәсем килә

3. Күрергә иде – увидеть бы – күрсәм иде

Табигатьне саклыйк! – Давайте беречь природу!

Исем фигыль (Имя действия)

Имя действия – это форма глагола, которая обладает признаками глагола и имени существительного. Образуется от глагольных основ, присоединением к ним аффиксов

-у/-ү

Кайту – возвращение

Китү – уходить

Мин институтта укуым белән горурланам. – Я горжусь учебой в институте.

Исемдә тартым категориясе (принадлежность)

Берлек сан (ед.число)

I зат минем (мой) -м/-ым/-ем

II зат синең (твой) -ң/-ың/-ең

III зат аны (его, ее) -ы/-е/-сы\-се

Күплек сан (мн.число)

I зат безнең (наш) -ыбыз/-ебез

II зат сезнең (ваш) -ыгыз/-егез

III зат аларның (их)-лары/-ләре

Исемнәрнең килеш белән төрләнеше (склонение имен сущ-ых)

Вопросы

Аффиксы

Баш килеш

(Именительный падеж)

Кем? – Кто?

Нәрсә? – Что?

_

Иялек килеш

(Притяжательный падеж)

Кемнең? – Кого?

Нәрсәнең? – Чего?

-ның/-нең

Юнәлеш килеше

(Направительный падеж)

Кемгә? – Кому?

Нәрсәгә? – Чему?

Кая? – Куда?

-га/-гә

-ка/-кә

Төшем килеше

(Винительный падеж)

Кемне? – Кого?

Нәрсәне? – Что?

-ны/-не

Чыгыш килеше

(Исходный падеж)

Кемнән? – От кого?

Нәрсәдән? – От чего?

Кайдан?Каян? – Откуда?

-нан/-нән

-дан/-дән

-тан/-тән

Урын-вакыт килеше

(Местно-временный падеж)

Кемдә? – У кого?

Нәрсәдә? – У чего?

Кайда? – Где?

Кайчан? – Когда?

-да/-дә

-та/-тә

Порядок присоединения аффиксов в татарском языке

Основа + аффикс + аффикс + аффикс

множественного принадлежности падежа

числа

КҮЗ -ЛӘР -ЕМ -НЕҢ

Сыйфат дәрәҗәләре (степени сравнения прилагательных)

Название степени

Ясалышы

Образование

Мисаллар

Примеры

Гади дәрәҗә

Положительная

Матур, кызыл, яшел

Чагыштыру дәрәҗәсе

Сравнительная

-рак/-рәк

Матур-рак,кызыл-рак

Яшел-рәк

Артыклык дәрәҗәсе

Превосходная

Частичное повторение

основы + -п; -м

усилительные частицы

иң, үтә, бик

(самый, очень, сильно)

Сап-сары

Кып-кызыл

Зуп-зур

Ямь-яшел

Иң матур

Кимлек дәрәҗәсе

Уменьшительная

-кылт/-келт

-гылт/-гелт

-сыл/-сел

-су

Яшькелт

Аксыл

Зәңгәрсу

Инфинитив

Инфинитив отвечает на вопросы: Что делать? Что сделать? Нишләргә? Что не делать? Что не сделать? Нишләмәскә? и образуется:

• в положительной форме присоединением к основе на гласный –рга/-ргә;

к основе на согласный аффиксов –ырга/-ергә/-арга/-әргә;

• в отрицательной форме – аффиксов –маска/-мәскә:

укы – укырга, укымаска;

эшлә – эшләргә, эшләмәскә;

кер – керергә, кермәскә

Инфинитив в речи часто употребляется со словами:

кирәк – надо; кирәкми – не надо;

ярый – можно, ярамый – нельзя;

мөмкин – можно, мөмкин түгел – невозможно, нельзя.

Хәзерге заман хикәя фигыль

(Настоящее время глагола изъявительного наклонения)

Утвердительная форма настоящего времени образуется от основы глагола присоединением аффиксов:

-а/-ә, -ый/-и.

Окончания отрицательной формы: -мый/-ми.

1. Бар-а кил-ә

2. Тыңл(а)-ый сөйл(ә)-и

3. Ю-а ту-а

4. Җы(й-а) я к(и)-я

5. Бар-мый кил-ми

Мин -м Без – быз/-без

Син -сың/-сең Сез – сыз/-сез

Ул - Алар –лар/-ләр

Билгеле үткән заман хикәя фигыль

(Очевидное прошедшее время глагола изъявительного наклонения)

Основа оканчивается на

Аффиксы

гласный или звонкий согласный звук

яз

кил

аша

глухой согласный звук

кит

кайт

-ды

-де

-ды

-те

-ты

Аффикс отрицательной формы: -ма/-мә. Она прибавляется к корню слова.

Бар – ма – ды.

Мин – ды – м Без – ды - к

Син - ды – ң Сез – ды - гыз

Ул - ды Алар – ды – лар

Билгесез үткән заман хикәя фигыль

(Прошедшее неочевидное время)

Основа оканчивается на

Аффиксы

гласный или звонкий согласный звук

яз

кил

аша

глухой согласный звук

кит

кайт

ган

гән

ган

кән

кан

Аффикс отрицательной формы: -ма/-мә. Она прибавляется к корню слова.

Бар – ма – ган.

Мин – ган – мын Без – ган - быз

Син - ган – сың Сез – ган - сыз

Ул - ган Алар – ган – нар

Билгеле киләчәк заман хикәя фигыль

(Будущее определенное время)

гласный

укы

эшлә

согласный звук

кил

яз

ячак

ячәк

әчәк

ачак

Аффикс отрицательной формы: -ма/-мә. Она прибавляется к корню слова.

Бар – ма-ячак.

Мин – ачак – мын Без – ачак - быз

Син - ачак – сың Сез – ачак - сыз

Ул - ачак Алар – ачак – лар

Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль

(Будущее неопределенное время)

Основа оканчивается на

Аффиксы

гласный

укы

аша

согласный звук

кил

кайт

яз

түз

р

р

ер

ыр

ар

әр

Аффикс отрицательной формы: -мас/-мәс. Она прибавляется к корню слова.

Бар – мас.

Мин – ыр – мын Без – ыр - быз

Син - ыр – сың Сез – ыр - сыз

Ул - ыр Алар – ыр – лар

Алмашлык төркемчәләре

(Разряды местоимений)

Сан төркемчәләре (Разряды числительных)

Разряды

Примеры

Төп (основной)

Бер, унбер, унтугыз, егерме, йөз, мең, миллион, миллиард, ярты, өчтән бер

Тәртип (порядковый)

Беренче, алтынчы, егерменче, меңенче, унтугызынчы.

Бүлем (разделительный)

Берәр, икешәр, алтышар, өчәр-өчәр.

Чама (приблизительный)

Бер-ике, унбишләп, утызлап, йөзләгән, меңләп.

Җыю(собирательный)

Унау, өчәү, бишәү, икәү.

Саннарның язылышы.

1 бер

11 унбер

10 ун

2 ике

12 унике

20 егерме

3 өч

13 унөч

30 утыз

4 дүрт

14 ундүрт

40 кырык

5 биш

15 унбиш

50 илле

6 алты

16 уналты

60 алтмыш

7 җиде

17 унҗиде

70 җитмеш

8 сигез

18 унсигез

80 сиксән

9 тугыз

19 унтугыз

90 туксан

10 ун

20 егерме

100 йөз

21 егерме бер

1000 мең

7 җиде

83 сиксән өч

17 унҗиде

117 бер йөз унҗиде 1117 бер мең бер йөз унҗиде

Рәвеш - (Наречие)

Наречие образуется с помощью окончаний: -ча/-чә; -дай/-дәй/-тай/-тәй; -лай/-ләй; -ыш-лый/- еш-ли; -лап/-ләп; -гары/-гәре; -ын/-ен/-н; -лата/-ләтә.Төркемнәре:

Теркәгечләр

(Союзы)

Тезүче (сочинительные)

Ияртүче (подчинительные)

1. Җыючы (соединительные): һәм, да, дә, та, тә, вә, янә, тагы, ни...ни... (и)

2. Каршы куючы (противительные): ләкин, әмма, фәкать, бәлки, тик, ә (но)

3. Бүлүче (разделительные): я, яки, яисә (или)

Чөнки (потому что), ки, гүя, гүяки (словно), әгәр (если), хәтта (даже), әйтерсең, диярсең (словно), гәрчә (хоть и), ягъни (значит), аеруча, бигрәк тә (особенно).

Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль

(Будущее неопределенное время)

гласный

укы

аша

согласный звук

кил

кайт

яз

түз

р

р

ер

ыр

ар

әр

Аффикс отрицательной формы: -мас/-мәс. Она прибавляется к корню слова. Бар – мас.

Мин – ыр – мын Без – ыр - быз

Син - ыр – сың Сез – ыр - сыз

Ул - ыр Алар – ыр – лар