Кичээл-моорей
«Шагаа-биле, уруглар!»
Сорулгазы:
Шагаа - дээрге улустун национал байырлалы, оюн-моорейлиг эн-не солун байырлал дээрзин билиндирип ооредири;
Уругларнын ниити Шагаа дугайында билиин, сос курлавырын, кичээнгейлиг сагынгыр-тывынгыр чоруун сайзырадыр;
Шагаа байырлалынга даянып алгаш уругларны торээн чонунун национал байырлалын сонуургап, ёзу чанчылдарын билиринге хундулээчел, биче сеткилдиг дээн ышкаш эки чанчылдарга кижизидери.
Кичээлдин чорудуу:
Организастыг кезээ.
Башкыларны чалап киирери (1 слайд)
Кичээлдин темазын шын тып ундурери (Шагаа-биле, уруглар! )(2 слайд)
Айтырыг-харыы.
-Уруглар , удавас чунун байырлалы болурул?
- Шагаа деп чул?
- Шагаада чуну канчаарыл? (Шулук «Шагаа») (3 слайд)
Беседа.
Шагаа- тыва улустун чаа чыл байырлалы. Шагаа дээрге эрги чылды удээринин болгаш чаа чылды уткуурунун улуг байырлалы болур. Бо байырлал 12 чыл эргилделиг календарьга чагырткан.
Чаш тол торуттунуп келгеш-ле , иезинин аа судун эмер. (4слайд)
Бистин огбелеривистин бодап чорааны-биле уе-шаг-даа, чер-делегей-даа база ындыг чаяалгалыг. Ынчангаш, чаа чыл байырлалы «Шагаа» - «Шагнын аазы» дээн ужуру ол. Чиге хунунден эгелеп, бугу бойдус донаттан чайгаар адырлып , бодунун аазын чоорту оът-сигенге, ыяш-дашка, кижилерге, ан-менге берип, чоорту чылып эгелээр.
Тывалар Шагаа байырлалын кончуг чугула коор, баш бурунгаар кедергей белеткенир. Уужезин белеткээр.
Чокпек ,курут, ааржыны тускайлап шыгжаар. Шагаанын чиге хунунде , дан адып орда эр кижи аалдын эр ээзи одун-козун кыпсыр, ие кижи шайын хайындырар.
Бо бугу чуулду белеткээш эр ээзи сан салыр.(5слайд) Ол йорээл салып, бодунун изиг кузелин илередип:
Чыл бажы келди,
Чылан бажы чылбырады.
Шаг бажы келди,
Шагаа уе келди.
Тос чузум малым ,оршээ !
Торлаа дег толум,оршээ!
Кижиге кылык чок,
Малга каража чок болзун, оршээ!
Шагаа уезинде кижилер аажок ойнап-хоглээр.
- Мендилежири деп чул? (6 слайд)
Экиилежип мендилежири дээрге кижиге кижизиин коргузери болур.
- Амырлажыры деп чул? Амырлажыр езулал бир хонгаш-ла албан болур. Кожа-хелбээ чурттап чоруур кижилер эртеннин-не ужуражып келгеш, албан амырлажыр.
Шаанда тывалар хол тудушпас , чугле амырлажып мендилежир турган.
- Амыр тур силер бе, ынар- деп, биче назылыг кижи айтырар.
- Амыр тур бис. Силер амыр тур силер бе, ынар? - деп улуг назылыг кижи улаштырып харыылаар, айтырар.
«Амыр-ла бе, ынар» дээри чингине тыва мендилээшкин.
- Чолукшууру деп чул?.Чолукшуур езулал болза кончуг ховар болур.Биче назылыг кижи мурнай чолукшуур чурумнуг. Бир чыл болгаш бир катап эрги чылды удеп, чаа чылды уткуп Шагаа хуннеринде бодундан улуг торел кижизи-биле чолукшуур. Чолукшууру дээрге ийи кижи уткуштур адыштарын чада сунчуру болур. Ийи кижинин холдарын карыштырып чолукшуур езулалынын ужур –утказы болза, холда туткан ок-бижек чок, каргыштыг кара сеткил чок болгаш ханы найыралдыг дээнин коргускени болур.Таныш кижилер Шагаа хунунде ужурашпаан болза, ол чылдын кайы –даа уезинде бир катап албан чолукшуур.
Шаанда 81 харлыг кырган кижи-биле кадак сунуп чолукшуур чораан, а улуг назылыг кижи баштай он талакы чаагын, оон соонда солагай талакы чаагын чыттадып алыр. Чыттаар чорук тыва кижилерге ынакшылдын арыг-чаагайын илередип турары ол.
Мынчаар чолукшуп мендилешкеш шайлап, аъш-чемин чип чооглааш маргыжып ойнап –хоглеп эгелээр чораан.
V. Моорейлер.
1. Улегер домактар (7слайд)
2. Кожамыктар (8слайд)
3. Тывызыктар (12слайд)
- диин, балык.
- шокар инек
- ховаган
- соок
4. Дурген чугаа
5. Узун тыныштар
6. Музыкалыг оюн.
VI.Туннели.
- Шагаа байырлалынын дугайында чуну билип алдынар?
- Иенин аа суду деп чул?
- Сан деп чул?
- Ууже деп чул?
- Ам чуу деп чыл унерил?
- Мендилежир деп чул?
- Амырлажыр деп чул?
- Чолукшур деп чул?
VII. Шанналдар
Класс шагы: «Амырлажып, мендилежип ,чолукшууру»
Сорулгазы: Амырлажып , мендилежип . чолукшууру деп чул дээрзин уругларга оюн дузазы- биле ханы билиндирер.
Уругларнын аас чугаазын, боттарынын бодалдарын допчу дамчыдып билирин улам сайзырадыр. Ээлдек , эвилен , хундулээчел чараш аажы- чанга кижизидер.
Кичээлдин чорудуу:
1. Организастыг кезээ.
2. Оюн : «Бодун алдынары» Шар иштинде саазыннар бар.
«Садыгда мен » «Школада мен» «Баняда мен» «Столоваяда мен»
( Уругларнын ойнап тургаш бодун канчаар алдынарын хайгаарап, кандыг чараш состер аразында чугаалажыырын коор)
3. Туннээр.
Беседа
- Мендилежири деп чул?
Мендилежиири дээрге –ле ужурашкан кижизи- биле @ «Экии деп мендилежири хол тутчуп мендилежип болур азы «Экии »»дээш бажын кодуруп болур.
Экиилежип мендилежири дээрге кижиге кижизиин коргузери болур.
- Амырлажыры деп чул? Амырлажыр езулал бир хонгаш-ла албан болур. Кожа-хелбээ чурттап чоруур кижилер эртеннин-не ужуражып келгеш, албан амырлажыр.
Шаанда тывалар хол тудушпас , чугле амырлажып мендилежир турган.
- Амыр тур силер бе, ынар- деп, биче назылыг кижи айтырар.
- Амыр тур бис. Силер амыр тур силер бе, ынар? - деп улуг назылыг кижи улаштырып харыылаар, айтырар.
«Амыр-ла бе, ынар» дээри чингине тыва мендилээшкин.
- Чолукшууру деп чул?.Чолукшуур езулал болза кончуг ховар болур.Биче назылыг кижи мурнай чолукшуур чурумнуг. Бир чыл болгаш бир катап эрги чылды удеп, чаа чылды уткуп Шагаа хуннеринде бодундан улуг торел кижизи-биле чолукшуур. Чолукшууру дээрге ийи кижи уткуштур адыштарын чада сунчуру болур. Ийи кижинин холдарын карыштырып чолукшуур езулалынын ужур –утказы болза, холда туткан ок-бижек чок, каргыштыг кара сеткил чок болгаш ханы найыралдыг дээнин коргускени болур.Таныш кижилер Шагаа хунунде ужурашпаан болза, ол чылдын кайы –даа уезинде бир катап албан чолукшуур.
Шаанда 81 харлыг кырган кижи-биле кадак сунуп чолукшуур чораан, а улуг назылыг кижи баштай он талакы чаагын, оон соонда солагай талакы чаагын чыттадып алыр. Чыттаар чорук тыва кижилерге ынакшылдын арыг-чаагайын илередип турары ол.
Мынчаар чолукшуп мендилешкеш шайлап, аъш-чемин чип чооглааш маргыжып ойнап –хоглеп эгелээр чораан.
5. Улегер состер ,оларнын утказы-биле ажыл
Улуургак болбас,
Улуун хундулээр
Улуун хундулээрин билбес,
Бичезин азыраарын билбес
Эки кижи эвилен,
Эки аът эргелиг
Кичээлди туннээр
Айтырыглар харыылаар
1. Кызылга чорааш башкынга ужуражы берген сен , чуну канчаар сен?
- Мендилежир деп чул?
- Амырлажыр деп чул?
- Чолукшуур деп чул?
VII. Шанналдар
Хондергей ортумак школазы
Кичээл-моорей
«Шагаа-биле, уруглар!»
Монгуш Б.К.
Хондергей 2011.
