Кылаас чааһа «Чыычаахтар дойдулара» 2 кылаас
Сыала, соруга: Чыычаахтар тустарынан билиилэрин чинэтии; чыычаахтар араастарын кытта билиһиннэрии; чыычаахтар биһиги олохпутугар туох туһалаахтарын быьаарыы; айыл5а5а, тулалыыр эйгэ5э утуе сыьыаны иитии.
Туттуллар тэриллэр: «Чыычаахтар дойдулара» айан былаана, чыычаахтар саналара, «Куерэгэй» ырыа, проектор, комьютер.
Кылаас чааьын хаамыыта
(Чыычаахтар саналара тыаьыыр)
Учуутал: Биьиги сирбитигэр чыычаах сылдьыбатах муннуга диэн суо5а буолуо. Чыычаахтар – ырыа- тойук, урдуккэ дабайыы, сырдыкка ырааска кэрэ5э тардыьыы. Чыычаах ырыата диэн биьиги айыл5абыт кэпсиир кэпсээнэ, туойар тойуга. Чыычаах ырыата сылы быьа иьиллэр, туун кунус иьиллэр.Чыычаахтар диэн салгын уонна халлаан о5олоро. Кинилэр былыттар урдулэринэн, очуос таас хайалары дабайан, киэн нэлэмэн муоралары, кумах куйаардары урдулэринэн кетен ааьаллар эбит.
Аан дойду урдунэн 8500 кэринэ чыычаах керунэ баар. Олортон биьиги сирбитигэр 250 кэринэ чыычаах уйаланар , сымыыт баттыыр эбит.
О5олоор, онтон биьиги бугун «Чыычаахтар дойдулара» диэн сиргэ ыалдьыттыы барыахпыт.
Бары дуоска диэки керебут, бу биьиги бугунну айаммыт былаана буолар. Айаммыт быыьыгар биьиги элбэх сирдэргэ кыратык тохтоон ылыахпыт.
«Итэ5эйиэххит суо5а» тохтобул.
Учуутал: Чыычаахтар аьары инсэлээхтэр эбит. Ескетун киьи чыычаах курдук инсэлээх эбитэ буоллар кун аайы 40 кг. аьылыгы сиэх эбит.
То5о чыычаах наьаа инсэлээ5э буолуой? (кетеругэр куус сэниэ ылаары).
Сорох чыычаахтар сиир елуулэриттээ5эр элбэх аьылыгы булаллар эбит. Холобура, хаххан, о5олорун аьатаары, бултаабыт булдун бапрытын сиэбэт , айа5ын иьигэр хаьаанар эбит. Хаххан туох аьылыктаах кетер буоларый? (Кутуйахтарынан).
Чыычаахтар туохтарынан истэллэрий? (Куорсуннарынан). Эттэхпинэ итэ5эйиэхит суо5а, ол эрэн этэбин, кинилэр куорсуннарынан истэллэр эбит. Тебетугэр кулгаах курдук кып кыра куорсуннар олоро сылдьаллар эбит.
Онтон бу ханнык чыычаа5ый ? Бары билэргит курдук бу – барабыай. Барабыай, итэ5эйиэххит суо5а, кини урут Африка5а олорбут эбит. Наьаа биллибэт кестубэт чыычаах буолан биир утуе кун улахан уьун айанна туруммут. Африка материгыттан средиземнай муораны унуордаан Евразия сиригэр кэлбит. Онтон ылата кини куруутун кэрийэн тахсар кетер буолбут.
Онтон Аан дойду урдунэн саамай улахан кетер ханныгый? (Африканский страус)
Кини ыйааьына 90 кг., онтон урдугэ 2,5м.
Онтон саамай кыра чыычаах- бары билэргит курдук – колибри. Кини ыйааьына баара суо5а 2 грамм.
Чыычаахтар биьиги саамай эрэллээх кемелееьуччэлрбит буолаллар. Кинилэр биьиги айыл5абытын тулалыыр эйгэбитин, хонууларбытын, о5уруоттарбытын ыраастыыллар харайаллар эбит.
Уйэлэртэн уйэлэргэ, келуенэттэн келуенэ5э дьоннор айыл5аны кэтээн керен араас билгэлэри хаалларбыттар эбит. Олортон биирдэстэрэ чыычаахтар буолаллар. Кинилэр кун-дьыл уларыйыытын аьары билэллэр эбит.
«Норуот билгэлэрэ».
Ескетун кетен кэлэр чыычаахтар бары бииргэ кетер буоллахтарына – иллээх-эйэлээх саас буолуутугар.
Ласточкалар кэлбиттэр – сотору кэминэн этин этиэ.
Ласточкалар олус аллараанан кетеллер – ардах туьээри гыммыт.
Чыычаахтар уйаларын кун керер сиригэр оностубуттар - сайыммыт тымныы буолар.
« Бу олус интэриэьинэй»
Чыычаахтар дойдуларыгар олус дьоллоохтор бааллар. Кинилэр сатаан хаамаллар, харбыыллар ону таьынан кетеллер. Ол кимнээхтэрий? (Утка, гусь, лебедь)
Кинилэр теье уьуннук олороллорун билиэххитин ба5ара5ыт да? Кус – 50 – 100сыл олорор, хаас – 80 сыл, онтон куба – 24 сыл. Онтон дьиэ кетердеруттэн - хаастар 40сыл, кууруссалар – 20 сыл.
Ханнык чыычаах саамай уьун тыллаа5ый? (тонсо5ой -15см.)
Ханнык чыычаах сымыытын баттаабатый?(Кэ5э)
Ханнык чыычаах кыьыл кинигэ5э киирбитэй?(Кыталык)
«Чыычаахтар таабырыннара»
У нее глаза большие,
Хищный клюв – всегда крючком.
По ночам она летает,
Спит на дереве лишь днем.
(Филин)
Спинкою зеленовата,
Животиком желтовата,
Черненькая шапочка
И полоска шарфика.
(Синица)
Непоседа пестрая
Птица длиннохвостая,
Птица говорливая,
Самая болтливая.
(Сорока)
Грудка ярче, чем заря, у кого?
(снегирь)
Птичка невеличка
Ножки имеет,
А ходить не умеет,
Хочет делать шажок
Получается прыжок.
(Воробей)
«Чыычаах ырыата»
Бары «Куерэгэй» диэн ырыаны ыллыахайын.
Тумук:
- О5олоор, бугунну кылаас чааьыттан эьиги тугу биллигит?
- тулалыыр эйгэбитин, айыл5абыт кетерун биьиги харыстыах тустаахпыт дуо?
- манан биьиги кыра кылаас чааспыт бутэр, бол5омто5ут иьин баьыыбаларын.
