Татарстан Республикасы Тукай муниципаль районы
МББУ"Комсомол урта гомуми белем бирү мәктәбе"
Каһарман шагыйрь Муса Җәлилнең тууына 110 ел тулуга багышланган республикакүләм фәнни-гамәли конференциясенә
Хакыйкатькә юл урау
Тикшеренү эшенең авторлары:
9 нчы сыйныф укучылары
Шигапова Камилла һәм
Сәлимгәрәева Регина
Фәнни җитәкчеләр:
1 кв. категорияле татар теле
һәм әдәбияты укытучылары
Галимова М.М. һәм
Галимов Ф.З.
Комсомол – 2016 Проект
Эчтәлек
Кереш -
Төп өлеш.
1 нче бүлек. Лачыннар эзеннән.
2нче бүлек. Хәтерне яңарту.
3нче бүлек. Сатмас егет илен алтын – көмешләргә,
Әгәр югалтмаса вөҗданын
4 нче бүлек. Үләм ...хаклык өчен,
Илем, халкым өчен!
5 нче бүлек. Альберт Җәлилов: “Әтием данына күмелеп яшәү миңа хас түгел...”
Йомгаклау. Хакыйкатькә юл урау Кулланылган материал.
Кереш
Бөек Ватан сугышы тәмамланганга 70 елдан артык вакыт үтсә дә, аның геройларының батырлыклары турында халкыбызга тулысынча сөйләнмәгән әле. Яшь буынга алар турында да, билгеле геройларыбыз турында һәрчак искә төшерепторырга кирәк. Бүгенге көндә, патриотик хисләр кимегән чорда, бу аеруча зур әһәмияткә ия.
Бәйрәм булыр, дускай, бу бәйрәмгә
Безнең дә бит тулы хаккыбыз.
Иң данлысы – керсез һәм нык килеш
Кайтты илгә изге антыбыз.
Муса Җәлил
Без үзебезнең эшебезне “Хакыйкатькә юл урау” дип атадык. Менә күп еллар инде Җәлил батырлыгына сокланып, аңа баш иеп яшибез. Быел да бу конкурста катнашыр өчен бик күп материаллар өйрәндек, үткәннәрен кабатладык, үзебез өчен яңадан – яңа ачышлар ясадык һәм шулар турында сезгә дә сөйләргә уйладык.
1942 елның июненнән Җәлилнең легендага тиң героик тормышы башлана. Каты сугышларның берсендә ул авыр яраланып әсирлеккә төшә.
Әкияттәге серле йомгак булып,
Җырым калды сүтелеп юлымда,
-дип яза ул үзенең “Серле йомгак” шигырендә.
Инде менә ничә еллар шул йомгакны галимнәр, әдипләр, композиторлар, рәссамнәр, меңнәрчә укучылар һәм поэзия сөючеләр сүтәләр, сүтәләр... Тик әле берәүнең дә аның җырларын һәм тормыш юлын өйрәнеп беткәне юк. Елдан-ел яңа йомгаклар сүтелә. Чөнки Муса Җәлилнең серле җыр йомгагын алдагы буыннар да, алардан соң килүчеләр дә сүтәргә тырышачаклар һәм үзләрен дулкынландырган серне ачканчы сүтәчәкләр. Шулай булгач, герой-шагыйрьнең йөрәк җырыннан сузылган эздән килә-килә без һаман яңа мәгънәләргә очрыйбыз, яңа хисләр, бөек омтылышларның серләренә тирәнрәк төшенә барабыз.
1944 нче елның 25 августында унбер татар улының фашистлар суды карары белән гомерләре өзелде. Алар әсирлектә, яшерен оешма төзеп, фашистларга каршы көрәш алып бардылар. Оешманың эш ачылгач та, алар баш имичә, үлем җәзасын батырларча каршы алдылар.
Чикләнсә дә гомер яшьлек безнең
Эзсез сүнә, диеп уйлама!
Әйтсен яшьләр: менә шулай яшәп,
Шулай үлсәң иде дөньда.
Курку белмәс батырларның һәрберсенә туган иле, туган йорты, гаиләсе, балалары рухи көч биреп торганнар. Алар – татар халкының йөз аклыгы, намусы.
Җәлилчеләр исемлеге
Гайнан Кормаш 1944 нче ел, 25.09
12 сәгать 06 минут
[link] ярдәмендә Муса Җәлилнең шигырьләре бастырыла башлый, тәрҗемә ителә, шагыйрьнең батырлыгы бөтен дәүләткә билгеле була.
4 нче бүлек. Үләм ...хаклык өчен,
Илем, халкым өчен!
“М.Җәлил никадәр генә хөр күңелле, оптимист кеше булса да, үз гомеренең фаҗигаиюнәлеш аласын эчке тоем белән алдан ук сизә”- дип яза Хатыйп Миңнегулов. 1933 елда язган бер шигырендә, мәмәлән, болай ди: “Без анда да (ягъни фронтта да. – Х.М.) күмер каләм белән Тәмәкегә дигән кәгазьгә – Шигырь яздык...” Бу юллар белән шагыйрьнең фашист тоткынлыгында “Кая языйм – Үзем белән бергә үләләр” дигән сүзләре арасында эчке бер бәйләнеш бар кебек. Әсирлеккә эләккәнче бер шигырендә М.Җәлил: “Бу сугыштан минем исән калу Булса булыр бәлки икеле...”, - ди. “Кара август төне” киләчәген автор “Кичер, илем” әсәрендә искә ала. Юраган юш килә, диләр. Шуның шикелле М.Җәлилнең дә гомер юлы “августа” киселә.
Гомерем минем моңлы бер җыр иде,
Үлемем дә яңгырар җыр булып.
Ул – татар улы, татар шагыйре, татар каһарманы. Татар телендә, нигездә гарәп һәм латин графикасында язып ул газиз телебезнең бетмәс-төкәнмәс байлыгын, иҗади мөмкинлекләрен, көчен күрсәтте. Ул татарны дөньяга танытучы, аның хокукларын яклаучы, теләк-омтылышларын халыкара мәйданда танытучы бер байрак, символ булып тора. Без бу хакыйкатьне һәрчак хәтеребездә тотарга бурычлы.
5 нче бүлек. Альберт Җәлилов: “Әтием данына күмелеп яшәү миңа хас түгел...”
Дамир Гарифуллинның “Җиде җил дуенында” дигән китабындагы М.Җәлил шәҗәрәсен карагач, аның балаларының тормышы белән кызыксына башладык. Аның тагын бер кызы һәм улы Альберт бар икәнен белә идек. Улы – генералның 70 яшендә вафат булуы да мәтбугатьта күренеп кенә китте. Ә менә “Мәгърифәт” гәзитен (17.07.1993) тапкач, бик шатландык. “Кем баласы бу?” дигән мәкаләдә улы Альбертның кичерешләре, уй-хисләре бик күңелгә үтәрлек итеп язылган.
1976нчы елны А.Җәлилов үзен Германиягә җибәрүләрен сорый. Теләгенә каршы килмиләр. Ул анда 12 ел хезмәт итә. Хәтта шул елларда генерал-майор А.Воронин: “Подполковник Җәлилов артык тыйнак. Аның М.Җәлил улы икәнлеген ул Көнбатыш Берлинда әтисенең язмышы белән бәйле булган җирләрдә булып кайтырга теләген әйткәч кенә белдек. Шуны әйтә алам – ул әтисе данына лаек малай”, - ди. Германиядә узган 12 ел Альберт абыйның күңелендә бик бай хәтирәләр калдырган дип яза автор. Чөнки геройның улы әтисе турында бик күп материал туплаган була. Ул 7 яшьлек кенә булса да, әтисенең сугышка китәр алдыннан үзләре белән саубуллашырга кергәнен бик яхшы хәтерли. Шуңа күрә аның Әминә ханыма үпкәсен белдерүенә дә аптырап булмый. Балалар ата-ана өчен җавап бирми диләр бит. Әти бар кешегә дә кирәк. М.Җәлилнең хатларыннан күренгәнчә, ул аларны бик сагына. Мәскәүгә үз янына чакыра. Әнисе генә нигәдер җавап бирми. Шуңа да карамастан ул үз балаларын бик ярата, шигырьләр яза. Мәсьәлән: “Мес-мес йоклар идем” дигән шигырен Рауза ханыма багышлый.
Мес-мес килеп
Песи йоклап ята.
Бигрәк тәмле аның йокысы.
Мин йокымда ун кат
уянам да
Уйлап ятам сине йокысыз.
Мес-мес килен песи
йоклап ята.
Нинди тәмле аның йокысы.
Мин йокламыйм, һаман
Уйлыйм сине.
Яннарымда юк шул, юк
Шул син.
Туңам төсле,
Шушы йөрәгемне кая гына
Куеп җылытыйм.
Автор да: “Бездә гел шулай булды: кеше герой икән, ул бары тик герой гына, барлык кешегә дә идеал булырга тиеш”, - ди.
1982 нче елда ук хәрби журналист Р.Звягельский “Красная звезда” газетасында “Сын Джалиля” дигән мәкаләсен бастырып чыгара. Ә татар матбугаты – ләм – мим. Ул елларда Җәлилнең бүтән хатыннары һәм балалары турында Татарстан хөкүмәте тарафыннан тыела.
Йомгак. Хакыйкатькә юл урау
РафаэльМостафин 1994 нче елны шушы исемдәге мәкаләсендә “Февраль – җәлилчеләр ае”, ди. Без күп еллар буе Җәлил батырлыгына сокланып яшибез, ә калган 10 каһарманның исеме ничектер икенче планга калды. Ә бит аларның барсы да бер үк батырлыкны эшләгән, бер үк үлемгә хөкем ителгән. Гомер аларга да бик кадерле булган. Ләкин алар ил өчен корбан булу юлын сайлаганнар.
Без кайтырбыз туган илгә
Таулар-елгалар аша.
Я җиңәрбез шушы юлда,
Я үләрбез шушы юлда,
Я ясарбыз тамаша.
Әйе, алар фашистлар өчен бик зур тамаша ясыйлар. Сугышта фашизм җиңеп чыккан очракта югары раса кешеләре – колбиләүче, башкалары, шул исәптән без дә, аларның коллары булыр идек. “Кол булмыйча калуыбызга сөенергә кирәк безгә. М.Җәлил үз каны белән фашистларга гаепләү акты язган Шагыйрь. Аннары Җәлилнең һәм аның көрәштәшләренең батырлыгы татарларны сугыштан соң үз җирләреннән сөрелүдән саклап калган дип ышандырып әйтә алам. Сталинны бу ниятен тормышка ашырудан немецлар тарафыннан фронтка озатылган Идел-Урал легионнарының, гитлерчыларны кырып, үзебезнең якка чыгуы гына тотып калганлыгы мәгълүм. Чеченнарның, ингушларның, кырым татарларының язмышларын беләсез инде”, - ди Рафаэль Мостафин.
Шулай да 1991 нче елда җәлилчеләрнең һәммәсе дә Ватан сугышы ордены белән бүләкләнә, ә берничә елдан М.Җәлил һәйкәле янында барлык җәлилчеләрнең барельефлары куела.
Тарихта эз калдырган шәхесләрне өйрәнү, яңа буынга җтикерү – бу безнең бурыч.
Нацистларга каршы көрәш оештырган бер төркем тулаем үлемгә хөкем ителгән! Алар да тарихта шундый тирән эз калдырган! Минемчә, ул шәхесләрнең язмышын тулы рәвештә ачыклау аларның туганнары яки аерым тарихчылар эше генә түгел, бу – дәүләт эше дә. “Тарихка таянып, яңа буыннарны тәрбияләргә өйрәнмәсәк, безнең бәябез бер тиен”, - ди тарих фәннәре докторы Искәндәр Гыйләҗев .
Үлемсез җыр булып Муса тора -
Дөнья гашыйк аның җырына.
Моабиттан юллар табып кайтты,
Сүнмәс даның татар халкына.
Халыкның гомере үзенең үткәненә, асыл кешеләренә карата мөнәсәбәтенә турыдан-туры бәйле. Ә хәтере кысканың, мәгъллүм булганча, гомере дә кыска. Батырларның балачак сукмакларын эзләп килгән набат авазы ул төбәкләрдә куелган нәфис һәм горур һәйкәлләргә килеп кагылсын, фидакарьлек кайтавазы булып йөрәкләрдә яңгырасын. Шунсыз без киләчәк буынның күзенә туры карый алмаячакбыз! Яңарыш чоры безнең күңелләрдә ояла белү хисен уятты, йоклап яткан вөҗданыбызны кузгатты. Җәлилчеләр каршында булган бурычыбызны үтәргә, аларны үз биеклекләренә күтәрергә кирәк. Кичекмәстән! Хәзер үк! Бүген үк!
Зөлфәт, шагыйрь, Татарстан комсомолының М.Җәлил исемендәге премия лауреаты.
Кулланылган материал:
Айдар Гарипов, Саба районы Олы Шыңар урта мәктәбе укытучысы. Рәхмәт сезгә, исән калганнар! Казан:Мәгариф 2005. -78б.
Әхәт Сафиуллин. Хәтерсезләнә барабызмы? “Ватаным Татарстан” гәзитенең №143, 3.09.2013. -10 б.
Ватаным Татарстан. Безне дә онытмагыз. 3.03.2006 ел, №38-39.
Дамир Гарифуллин. Татар егетләре – француз макизарлары. 2004 ел. -81б.
Дамир Гарифуллин. Җиде җил дуенында. Җәлил поселогы тарихы буенча кыскача хәбәрләр. Яр Чаллы. 2004. – 105 б.
Зәйнәб Исмагыйлева. Татар халкының күренекле шәхесләре. “Мәгариф” журналы. 2004 ел. - 22 б.
Казан утлары. 8.2014.
Мәгариф. 2.2006. Герой – шагыйрь Муса Җәлилнең тууына – 100ел.
Мәгърифәт. 21.01-23.02.2006; 17.07.1993.
Муса Җәлил. 1-4 томнар. Казан китап нәшрияты. 1976.
Рафаэль Мостафин. Җәлилчеләр: Очерклар, җәлилчеләр иҗаты. – Казан: Татарстан китап нашрияты,1988.
Рафаэль Мостафин. Хакыйкатькә юл урау. “Сабантуй”гәзите, 1994.16.02.
Рәилә Тимергалиева. Сатмас егет илен алтын-көмешкә.
( А.Алишның 90 еллыгына әдәби – музыкаль кичә). Интернет челтәре.
Республика Татарстан. Оренбуржье – родина. 11.11.2005.
Светлый путь. Я вернусь к тебе, слышишь, народ… 22.09.1998. №111.
Тарих фәннәре докторы Искәндәр Гыйләҗев белән әңгәмә. “Казан утлары”журналы. 8.2014. – 173б.
Фәрит Ибраһимов, тарих фәннәре кандидиты. Мәңгелек батырлык. Бөек Җиңүгә 55 ел. Мәгариф. – 5 б.
Шәһри Чаллы. Безнең җыр. 13.02.1993 ел. №18(178)
18
