Экии! Мени Течик дээр. Течик мээн шын адым эвес-тир ийин, ынчалза-даа шупту улус мени Течик дээр. Мен 4 харлыг мен, удавас 5 харлаар мен. Амдыызында номчуп-даа, бижип-даа билбес мен. Мээн Ай-Демир деп акым, Алёна деп угбам, Борбак-Ай деп дунмам бар. Бис суурда чурттап турар бис.Суурувус чанында хем бар. Алаактарда кызыл-кат, инек-караа, честек-кат эндерик.
Акым школада ооренип турар. Ол менээ дыка ынак.
Акымнын дугайында ырымны силерге чугаалап бээйн.
Акым Ай-Демир.
Улуг акым, мээн акым,
Узун болгаш куштуг акым.
Алаак кирип ойнаарда-даа.
Акым мени черле кагбас.
Ай-Демир, Ай-Демир!
Акымга мен ынак мен!
Хемге эштип, ойнап чорааш,
Хенертен-не шылай бээр мен.
Ора душкеш, акым мени
Ооргазынга чуктеп аар.
Ай-Демир, Ай-Демир!
Акымга мен ынак мен!
Акым-биле удуурга,
Арай багай чуве бар.
Акым улуг, мен бичии-
Артынга-ла чыдар мен.
Ачам дугайында ырым база бар.
Ачам.
Мээн ачам-чолаачы,
Мени черле кончувас.
«Тенек болба, Течик»-дээш,
Тейим суйбап, чыттап каар.
Ачам, ачам, мээн ачам!
Ачамга мен ынак мен!
Акымдан-даа узун болгаш
Адыгдан-даа артык куштуг,
Чаан хире буганы-даа
Чангыс холдап кодуруптер!
Ачам, ачам, ынак мен!
Ачамга мен ынак мен!
Угбам дугайында ырым база бар.
Алёна угбам.
«А» деп ужук айтып бээр,
Аяк-сава, шала чуур.
Арны-бажым база чуп бээр
Алёна деп угбам бар.
Алёна, Алёна,
Аажок ынак мээн угбам!
Онаалгазын кылганда,
«Оожум-даа ойнавас,
Анчыынны!»-деп кончуптар
Алёна деп угбам бар.
Алёна, Алёна,
Аажок ынак мээн угбам.
Дунмам дугайында ырым база бар.
Борбак-Ай.
Ай дег борбак арны ак,
Анаа-ла хей ыглавас,
Сарыг баштыг, чаптанчыг
Чассыг дунмам Борбак-Ай.
Бопугур ак чаактарлыг
Борбак-Ай деп ынак дунмам!
Хунчугеш-даа чыраан дег,
Хулумзуруп каттырар,
Чаактары сыртылааштыг
Чассыг дунмам Борбак-Ай.
Бопугур ак чаактарлыг
Борбак- Ай деп ынак дунмам!
Авамнын дугайында ырым бо.
Авам.
Мээн авам, ынак авам,
Мени мактаар ынак авам!
«Багай кижи болбас сен!»- дээш,
Бажым чыттаар мээн авам.
Авай, авай, ынак авай,
Азырап каан эргим авай!
Башкы болгаш, мээн авам
Бажынга-даа орта орбас,
Ажылдап-ла тура хунзээр,
Арай багай чуве-ле ол!
Авай, авай, ынак авай,
Азырап каан эргим авай!
Чамдыкта мен авамайны
Сакты бергеш, уткуй бээр мен.
Ынак авам мени коргеш,
Ырактан-на холун чаяр.
Авай, авай, ынак авай,
Азырап каан эргим авай!
Бажынывыста ам-даа солун чуве хой. Тарзан деп ыдывыс бар.Дыка угаанныг. Дыка дидим. Дыка куштуг. Улуг хоректиг, сувур кулактарлыг, кудуруун ургулчу тогериктелдир ору кодуруп алган чоруур. Ыдывысты Тарзан деп акым Ай-Демир адап каан.
Тарзаннын бир кончуг эжи бар.
Ол дээрге бистин диизивис Шура-дыр. Диизивисти Шура деп авам адап каан. Тарзан биле Шура дыка найыралдыг. Шуранын хары улуг апарган.
( Течик боданып турар. Акызы биле угбазы кире халчып кээр).
(Угбазы)
- Течик! Сен Винни-Пух ышкаш-тыр сен ийин дунмай, ургулчу-ле бир-ле чувени шулуктеп-шулуктеп чугааланып-ла, ырлап-ла чоруур аан. Ам чуну бодап турарын ол?
_ Шуранын дугайында бодап тур мен. Оон дугайында база уругларга чугаалаксап берип тур мен.
- Адыр, Течик. Сээн Шура дугайында чугаанны мен бижип алган-на болгай мен. Ынчангаш мен Шура дугайында уругларга чугаалап бээйн.
- Авам ону: «Кырып бар чыдар кадай-дыр ийин бо, хоокуй»-дээр. Шура бодун бистин бажынывыстын ээзи деп бодап чоруур боор ийин он. Шура бир катап бистин шуптувустун тынывыс камгалаан. Кежээ печканын дуглаар демирин кос ошпээнде бирээвис дуглап каан болган. Дуне авамны Шура алгырып, тырткылап оттуруп туруп берген. Авам арай деп-ле оттуп кээрге, «Бажын ишти кок ыш дола берген, хамык улус оттур-даа хире эвес, далдыр удаан чыткан». Бо дээрге авамнын чугаалаан состери-дир.Оон авам тура халааш, эжикти ажыдыпкаш, бисти оттуруп, даштыгаар ундуруп, арыг агаар тындырып тургаш, чугээртедип алган. Оон бээр-ле бис шуптувус Шурага дыка ынак, дыка хундулээр бис. Ол база ону кончуг билир болдур ийин. Ынчангаш дыка чоргаар, дыка таваар чоруп турар.
Сээн Шура дугайында ырынны уругларга чугаалап бээйн.
Шура.
Борбак ак-ак алаларлыг
Боду шала куузумаар,
Суйбаарынга, уйгузу кээр
Шура деп дииспейим бар!
Чугаа билир кижи ышкаш
Шура деп мээн диизим!
Кеденгирлеп туруп-туруп,
Хеп-хенертен шурай бергеш,
Караш кылдыр куске тудар
Кашпагай мээн дииспейим!
Чугаа билир кижи ышкаш
Шура деп мээн диизим!
Аспактай шаап тудуп алгаш,
Аштаан-даа бол, куске чивес,
Чугле чем чиир диизезинге
Сут кударга, оозун ап бээр.
Чугаа билир кижи ышкаш
Шура деп мээн диизим!
(Акызы)
- Течик! Мээн дугайымда солун чугаанны база бижип алган мен. Ону мен уругларга база чугаалап бээйн.
- Бир катап дагааларывыстын чуургалары частып келген. Эн соолунде мырынай дыка бичии дагаа оглу частып келген. Оон бир буду багай, аскак болган. Чемненгеш, эштеринге мурнадып алыр боорга, авам ону ангы чемгерер апарган. Ол ам кижиден-даа кортпас апарган. Оон ол аскак дагаа оссе-оссе, дыка улуг семис, орус тоолдарда ышкаш, алдын-сарыг аскыр дагаа апарган. Бажынын кырында кызыл чалаазы- хааннарнын бажынга кедер корона дээр оваадайы-даа ышкаш. Кылаштаары база - хааннарзыг- хертейип алгаш, бажын бедик тудуп алгаш, буттарын дыка таваар бурунгаар сунуп-сунуп кылаштаар. Акым ону Жора деп адап каан.
Жора дугайында шулук.
Жора.
Азарганчыг борбак сарыг
Аскангырлаан дагаа оглу
Алдын-сарыг, откут уннуг
Аскыр дагаа болу берген.
Кылаштаары хааннар ышкаш
Кызыл борттуг мээн Жорам!
Мочек-мочек шынганнарлыг
Могелер дег хорээ достек,
Чуден-даа черле кортпас,
Чуреккир-ле аскыр дагаа!
Кылаштаары хааннар ышкаш
Кызыл борттуг мээн Жорам!
Чугле харын дангаар эртен
Чудек кара алгыргылап,
«Турунар!»- деп оттуруп-ла
Туруп-ла бээр анчыг чанныг.
Кылаштаары хааннар ышкаш
Кызыл борттуг мээн Жорам!
(Угбазы).
- Течик! Сээн чураан чаптанчыг, чараш чуруктарынны чангыс черде чыып кагдывыс. Оннуктеринге коргузер сен, дунмай.
(Течик)
- Чаа, ам-на шупту чувени чугаалап кааптым. Мээн чуруктарымны, ырларымны кочулавайн, сонуургаар силер!
_ Ам дээрезинде байырлыг, оннуктер! Соонда чаа ырлар чогаадып алгаш, база силерге таныштырар мен.
Течиктин аян-чоруу.
Ийиги ном.
-Экии, оннуктер! Ам база-ла мен, Течик-тир мен.Мен ам алды хар ажып тур мен. Бо кузун школага ооренир мен. Чугээр номчуп ооренип алдым, бижиирим багай.
Мен ам силерге Женя дээр торелим дугайында чугаалап бээйн. Ол база алды харлыг. Оон тывалап чугаалаары багай. Чамдыкта чуу деп-даа турары билдинмес. Орустап-тывалап холуй чугаалаарга, чамдыкта бис каттыржыр бис. Авам: «Дунманарны кочулавайн, харын ону тыва дылга ооредип, боттарынар орустап ооренип алынар»- деп кончупкан.
Бир-ле катап чинчи чажырып ойнап турган бис. Чинчи орнунга авамнын алдын сыргазын ажыглап тургаш, черже оскунупкан бис. Корга бергеш, дилеп-ле эгеледивис. Черде борбак чуве чыткан, чинчи деп бодааш, коруптеривиске, доос-кара ойта кээп душкен, буттарын дырбаннадып, дедир туруп чадап чыдыр. Акым доос-караны буттарынын кырынга тургузуп кааш: «Че, дурген чорувут,че! Оон башка кушкаштар сени тудуп чиптер!»-дээш, салыпкан.Оон-на эгелээш, хуулгаазын чуулдер эгелээн. Доос-кара бисти хензиг курттар хире кылдыр хуулдурупкан. Мыйыс-доос дээр доос-каранын кырынга ужудуп, чараш ховаганнар кырынга олурупкаш, алаакты долгандыр ужуттувус-даа.
Инеликтин кырынга база ужуттувус. Ол дыка бедик, дыка дурген ужар болду. Коргунчуун канчаар! Чугле Борбак-Ай дунмам чуну-даа тоовайн, амырап, каттырып-ла чорду. Бедик черде сааскан уязындан авамнын сыргазын тып алдывыс. Инелик бисти черге дужуруп каан. Оон узут-ховаган бажынывыстын чырыын коруп чорааш, бисти бажынывыска чедирип каан. Ам канчап бажынывысче кирер бис деп турувуста, Тырылаашпай доос-кара бо-ла коступ келди. Ол «Экии, чаш ажы-тол! Силернин дугайынарда менээ доос-кара чугаалады. Мен силерге дузалажыйн. Бичии курт-кымыскаякты хомудатпайн, чуура баспайн, хундулеп чоруур силер!Билдинер бе?»-деп, Тырылаашпай чугаалады.
-«Ийе-ийе, билдивис! Моон сонгаар силерни хундулеп чоруур бис!»- деп шынчы созувусту бердивис. Коруп турувуста тырылаашпай бичиилеп, бистер, анаада турганывыс ышкаш, катап улуг апарган болдувус.
Бо чайын мындыг ужуралдарга таваржып, солун аян-чорук кылдывыс. Ам курт-кымыскаяктарны коорувуске, бир тускай апарган.Оларнын ында-мында маннажып, ужуп чоруп турарын коорге, чаптанчыын, чаражын!
Озуп келгеш, бичии амыттаннарны шинчилээр эртемден кылдыр ооренип алыр чоор бе?
А силер база оларны сонуургап корунер даан, оннуктер! Дыка хой чаа чуулдерни олардан коруп билип аар силер. Ам дээрезинде мээн бо чуруктарымдан оларнын хевирин болгаш аттарын коруп, билип ап боор силер.
_ Ам бис силерге мээн чогаатканым курт-кымыскаяк дугайында шулуктеримден элээн каштан чугаалап берээли.
Мыйыс-доос.
Буганын дег мыйыстарын
Бурунгаар-ла узейтипкеш,
Доктааш дивейн бар-ла чыдар
Доос-караны мыйыс-доос дээр.
Дээрбектелдир эгли берген
Дендии улуг шиш-шиш баштыг
Ийи куштуг мыйызынга
Идегээр сен, мыйыстыг-доос!.
Оруун дуглай чуу-даа келзе,
Оюп эртпес, дезе бербес,
Бурунгаар-ла чуткуп чоруур
Бурган ышкаш мыйыс-доос сен!
(Дунмазы)
_ Мен акымдан дыннап тургаш доктаадып алган шулуктеримни база силерге чугаалап бээйн.
Ховаганнар.
Ягаан, сарыг, кызыл, кок-даа-
Янзы-буру чараш оннуг
Сагланнашкан чечектер дег
Чалгыннарлыг ховаганнар!
Хостуг ушкан чечектер дег
Ховаганнар, ховаганнар!
Оттур костур чалгыннарын
Оннеп-будуп, чуруп каан дег,
Катаптанмас хээлерлиг
Кайгамчыктыг ховаганнар!
Хостуг ушкан чечектер дег
Ховаганнар, ховаганнар!
Инелик.
Агаарда бир чангыс черге
Азып каан дег туруп шыдаар,
Сарыг, кок-даа, шилдегер-даа
Чалгыннарлыг инелик сен!
Азарганчыг вертолётка
Аажок домей инелик!
Дедирленип, бурунгаарлап,
Дескинип-даа ужуп шыдаар.
Дызырткайнып ырлай бээрге,
Дынналыры вертолёт дег.
Азарганчыг вертолётка
Аажок домей инелик.
Узут-ховаганнар.
Чырык сонга чанын орта
Чыглып алгаш, ужуп-ужуп,
Сонга соктап туруп-ла бээр
Солун чанныг амытаннар!
Ургулчу-ле отче ужар
Узут-ховаганнар, узут-ховаганнар!
Чалгыннары орттенги дег,
Сайгылаанны долганып-ла,
Эртенге дээр ужуп хонар
Элдеп чанныг амытаннар!
Ургулчу-ле отче ужар
Узут-ховаганнар, узут-ховаганнар!
Тырлаашпай.
Чамдык улус тырлаашпай дээр,
Чамдык улус чыландык дээр
Дызырткайнып тура хонар
Тывызыксыг ыраажы сен!
Тырлаашпай, тырлаашпай,
Дынзыдыр-ла ырла, ырла!
Ынай хензиг болзунза-даа,
Ырактан-на дынналып кээр
Таан чараш ыыткыр уннуг
Тааланчыг ыраажы сен!
Тырлаашпай, тырлаашпай,
Дынзыдыр-ла ырла, ырла!
- Мээн чугаам-даа тонду. Моон сонгаар катар база ужуражы бээр чадавас бис, оннуктер. Ынчангаш концерттерге артистернин чугаалаары ышкаш, база катап ужурашкыже, байырлыг менди-чаагай!
