НАВРЕЗ БАЙРАМЫ
1-нджи вариант
«Наврез» йырынынъ музыкасынен (Музыка илявеси №48) балалар санагъа кирелер (эллеринде кягъыттан япылгъан Наврез чечеклери - акъбардакълар) ве зал ортасында мусафирлерге къаршы туралар.
Алып барыджы:
Селям алейкум, сайгъылы мусафирлер, севимли балалар! Бугунь бизге энъ гузель, энъ дюльбер, севимли баарь байрамы - «Наврез» кельди. Эвель заманлардан берли бу байрам янъы кунь, янъы йыл байрамы еайыла.
Мубарек олсун йылбаш, баарь байрамы - «Наврез»!
нджи бала:
Наврез кельди дагъларгъа,
Багъчаларгъа, багъларгъа.
Гуль туттырып къолларгъа
Озгъара тарлаларгъа.
нджи бала:
Вишне, кираз, ал мал ар
Ап-акъ чечек ачалар,
Берекеттен хабер берип
Къокъуларын сачалар.
нджи бала:
Тереклерде къушчыкълар
Наврез йырын йырлайлар.
Бахтлы огълан къызчыкълар
Джыйынларда ойнайлар.
нджи бала:
Наврез кельди, дуямыз,
Къокъусына тоямыз.
Аман олсун дюньямыз,
Яшасын Ватанымыз!
(Бутюн балалар «Наврез» йырынынъ 3 беитини йырлайлар. Музыка илявеси №48).
Эписи балалар бирагъыздан:
Йылбаш, йылбаш,
Йылбашынъыз къутлу олсун,
Сыгъырлар сютлю олсун,
Балалар сагълам оссин,
Эвлер берекет толсун!
(Балалар ясагъан акъбардакъларны мусафирлерге багъышлайлар ве курьсюлерге отуралар).
Алып барыджы:
Эвель-эзельден къырымтатарлар байрам арфесинде айрыджа темиз- лик ишлерини япа тургъанлар. Джумледен, адамлар Наврез байрамы арфесинде дагъларгъа барып, чокъракъларны, ирмакъларны темизлей экенлер. Ана,бакъынъыз, бизим балалар да чокъракъ темизлемеге кетелер. (Бир де-бир шенъ ава алтында огълан балалар «Куреклернен оюн» инсце- нировкасыны иджра этелер).
Алып барыджы:
Къызларымыз исе эвде аналарына бойле ярдым этелер.
«Анама ярдым этем» йыр инсценировкасы. (Музыка илявеси №45).
Алып барыджы:
Балалар, билесинъизми, Къырымнынъ Мисхор коюнде Арзы деген бир къыз яшагъан. Арзы о къадар дюльбер экен ки, онынъ дюльберлиги акъ- къында ябанджы улькелерде биле эшиткенлер. Иште, Наврез байрамы акъшамында Арзынынъ тою оладжакъ куню денъиз айдутлары къызны алып къачалар ве султан сарайына саталар. Шу сарайда Арзыгъа татлы, лезетли ашлар берелер, дюльбер урбалар кийдирелер. Амма Арзы, эписи бир, догъгъан коюне, севгилисине асретлик чекип, айрылыкъкъа даяна- май озюни юксек къаледен денъизге ата да, сув анасына чевириле. О, эр йыл Наврез байрамы куню озь коюнинъ ялысына ялдап чыкъа ве асретли козьлеринен койге бакъа. О кельген куню чокъракълардан, чешмелерден сув номай акъа экен.
Вай, балалар, бакъынъыз, геми корюне! (Картондан ясалгъан геми декорациясы корюне. Денъизджилер урбасыны. кийген огълан балалар «Денъизджилер» оюныны иджра этелер).
Алып барыджы:
Балалар, бакъынъыз, гемиден Арзы къыз да эне (декорация артындан къырымтатар миллий урбаларыны кийген къыз чыкъа. Бу рольни буюклер- ден я да юкъары сыныф къызларындан бириси ойнай биле). Хош кельдинъ, гузель Арзы къыз. Буюр, бизнен берабер бу байрамда сен де шенълен!
Арзы къыз:
Селям алейкум, севимли балалар! Байрам хайырлы олсун!
Балалар:
Сизге де хайырлы олсун!
Алып барыджы:
Севимли Арзы къыз, бизим балалар Наврез байрамына шиирлер, йыр- лар, оюнлар азырладылар.
Арзы къыз:
Мен де шиир, йыр динълемеге ве йырламагъа севем... (Баарь акъкъында шиирлер окъула, аталар сёзлери айтыла, Арзы къыз тапмаджалар айта, балалар тапалар. Эписи балалар Арзынен берабер «Баарь» йырыны йыр- лайлар (Музыка илявеси №49).
«Балкъурт ве чичеклер» оюны (4-6 къыз башларында чечеклер шеки- линде япылгъан феслернен, бир де балкъурт - эллерине къанатлар япыл- гъан, башында балкъурт башы шекилинде фес. Оюн инсценировка шеки- линде кече: чечеклер тёгеректе тиз устюнде, башларыны эгип отура- лар. Оларнынъ этрафында балкъурт учып, къанатларынен бирер-бирер чечеклерге енгильден токъуна, бойледже оларны уята. Сонъ эписи берабер шенъ аванен ойнайлар. Чечеклер Ашыкъ Умернинъ «Ангимиз аля че- чектир»шиирини окъуйлар).
1-нджи чечек:
Баарь олды, гуль ачылды,
Азиз рагъмелер сачылды.
Тюрлю чечеклер ачылды
Ангимиз аля чечектир.
Ляле дер ки, - Мен лялейим,
Джумленъизден мен аляйим
Эм ярашыкъ, эм сефайым,
Ангимиз аля чечектир?
Къаранфиль: - Мени экерлер,
Бей лер эвин безетирлер,
Алып черепке дикерлер,
Ангимиз аля чечектир?
Мелевше: - Мен дженнет багъры
Ашыкълар сейлерлер догъру.
Нечюн меним бойнум эгри?
Ангимиз аля чечектир?
Сумбуль дер ки, - Къаным акътыр,
Ичимде ич кем ёкътыр.
Джумлени яраткъан хакътыр,
Ангимиз аля чечектир?
Умер тутты сумбуль сёзюн,
Кетирсин чечегин юзюн.
Гъондже тенби этсе, козюм,
Ангимиз аля чечектир?
Арзы къыз:
Балалар, бугунь чешмелерде, чокъракъларда сув чокълашты. Къыз- лар, айдынъыз, гугюмлеринъизни алынъыз да, сувгъа барайыкъ.
(«Гугюмлернен оюн»).
Арзы къыз:
Балалар, билесинъизми, Наврез байрамына даа «Сабан тою» да дерлер. Чюнки шу куню биринджи кере сабан сюрюле ве экин экиле экен.
Алып барыджы:
Эбет, гузель Арзы, бизим балалар билелер. Бизим балалар «Сабанджы» тюркюсини де билелер.
1-нджи бала:
Чыкъты чёльге батыр Али
Зильфи къара дюльдюли,
О, Танърынынъ арсланы.
Азан, Наврезим мубарек!
(Эписи балалар «Сабанджы тюркюси»ни йырлайлар. (Музыка иляве- си №53). Иыр вакъытында сананынъ бир тарафындан экинджи тара- фына бир огълан бала «сабан сюре». Артындан эки бала урлукъ сепкен киби кечелер).
Арзы къыз:
Машалла балаларгъа. Шиир окъумагъа, ойнамагъа, йырламагъа яхшы биле экенсинъиз. Мен энди сизинъ не къадар чевик олгъанынъызны корь- мек истейим. Шимди «Ким тез сачар» деген бир оюн ойнайыкъ. Шимди сиз эки группагъа болюнмек керексинъиз. Залны да гуя эки «тарла»гъа болейик. Башта эки команданынъ етекчилери меним яныма келип мына бу урлукъларны айырмакъ кереклер. Сонъ балалар бирер-бирер озь тар- ласына етекчилери сайлагъан урлукъларны ёлакъларгъа сачмакъ кереклер. Эр бир ёлакъкъа он дане урлукъ сачыла. (Ёлакъларны тербиеджи, оджа эвельден сызыкъ я да йипнен белъгилей). Гъалип чыкъкъан коман- даны Арзы алгъышлай.
Арзы къыз:
Ойнап болдургъандырсынъыз. Энди отурынъыз, мен исе сизге урлукъ акъкъында бир масал айтайым. Масалнынъ ады «Турна бабай».
Бир заманда бар экен, бир заманда ёкъ экен, Къырымнынъ бир коюнде эмексевер,мараметли бир койлю яшай экен. Шу койлю гедже-куньдюз озь тарласында чалышып, аилесини бакъа экен.
Баарь куньлернинъ биринде койлю ер къазгъан вакъытта: (Инсцени-
йыкъ. (Къарпызны жиге боле). Вай, бал ал ар, бу тылсымлы къарпыз экен, бакъынъыз, ичи алтын капик толу (сары фолъганен сарылгъан тёгерек шоколадлар). Манъа бу къадар чокъ пара не керек? Алынъыз, эпинъизге керек олур (эписи балаларгъа бирер-экишер шоколад даркъата).
Алып барыджы:
Сагъ ол, эмдже. Бугунь бизде байрам, кель, бизге къошул! (Балалар ве масалларнынъ къараманлары «Хоран» оюны ойнайлар ве сонъунда эллерини саллап санадан кетелер. Энъ сонъунда Арзы къыз эллерини саллап геми артына кете ве яваштан геми санадан чыкъарыла).
НАВРЕЗ БАЙРАМЫ
2-нджи вариант
«Наврез келъди» (Музыка илявеси №50) музыкасы алтында балалар етекчисинен эль тутушып залгъа (санагъа) кирелер ве сейирджи- лерге къаршы яры тёгерек тертипте тизилелер.
Алып барыджы:
Сувукъ къыш мевсими шиддети кечти
Башкъа ренкке кирди земане, достум
Баарь демлерининъ къокъусы тюшти
Дагъытты анберин джиане, достум.
Бугунь - баарь, янъы йыл, янъы кунь байрамыдыр. Онъа «Наврез бай- рамы» дейлер.
Хош кельдинъиз бизим байрамгъа
Азиз мусафирлер, севимли балалар!
Хайырлы олсун Наврезимиз
Кельген янъы йылымыз.
1-нджи бала:
Не гузель Къырымнынъ баари Багъ-багъча гуль-чечек ачкъанда Чочамий торгъайлар чырылдай Чёллерге экинлер сачкъанда.
2-нджи бала:
Бакъынъыз - ем-ешиль орталыкъ Кийинип-къушангъан чайырлар Гуль топлап бахтияр балалар Наврезнинъ йырыны йырлайлар.
(«Наврез келъди» йырыны бутюн балалар йырлайлар. Сонъ эки та- рафтаки отургъычларгъа ерлешелер).
Алып барыджы:
Эр ер ешере,
Этраф денъише.
Хош кельдинъ, Баарь,
Буюр сен бизге.
Къуванчлар кетир
Сен эвимизге.
(Залгъа (санагъа) Баарь кире. Башында гульчембер, ешиль япракълы антер кийген. Бу рольни буюклерден я да юкъары сыныф талебелерин- ден бириси иджра эте).
Баарь:
Селям алейкум севимли балалар, урьметли мусафирлер. Манъа Къыш бабаны юкълатып, сизни севиндирмеге вакъыт кельди. Севимли балалар, меним келеяткъанымны къайдан бильдинъиз де, бойле байрам япасынъыз?
Балалар бирер-бирер:
1. Ириди къарларынъ, ешерди чёллер
2 .Быракъты зынджырынъ, голь олды селлер.
3 .Ешилленди небататлар, озенлер шыр-шыр акъар.
4 .Инсан, айван, къурт-къырмыскъа эр кес ишини бакъар.
5 .Сабанджылар чельде энди, топракъны аль этелер.
6 .Отькюр сеели бульбульчиклер юреклерни делерлер.
Баарь:
Машалла сизлерге! Меним акъкъымда гузель шейлер биле экенсинъиз. Мен кельгенимнен табиат тазере, чюнки мевсимлер денъише. Сиз баш- къа мевсимлерни де таныйсызмы?
Балалар:
Эльбет.
Баарь:
Ойле олса, мен бир де-бир йыл мевсими акъкъында айтайым, сиз исе къайсы мевсим олгъаныны тапынъыз. (Мевсимлер акъкъында тапма- джалар айта, балалар тапалар).
Алып барыджы:
Балаларымыз мевсимлер акъкъында йыр да билелер. Келинъиз, динъ- лейик... (Балалар «Мевсимлер» иырыны иджра этелер. Музыка илявеси №54).
Алып барыджы:
Севимли Баарь, эр заман сен озюнънен берабер Наврез байрамыны ке- тиресинъ. Халкъымыз эвель-эзельден бу байрамны насыл къайд эткени- ни яхшы биледирсинъ...
Баарь:
Бу байрамны пек чокъ халкълар бинълердже йыллар девамында къайд этип келелер. Чюнки бу - гузель, къуванчлы кунеш байрамыдыр. Бу куньлери гедже ве куньдюз бир ола. Бу куньден башлап кунеш ерни даа зияде ярыкълатып къыздыраджакъ. Онынъ ичюн бунъа баарь, кунеш байрамы - Наврез дерлер. Бу байрамны халкъ шенъ оюн-кулькю, шакъа- йырнен кечире.
(Хор «Догъды кунеш» иырыны йырлай. Музыка илявеси Л? 19).
Наврез акъкъында чокъ эфсанелер бар. Шу эфсанелерде дюньяда би- ринджи адам Наврез кунюнде пейда олгъаны, Адем пейгъамбер ве Ава ана ильк кере Наврез куню расткелишкенлери, дюнья сувгъа гъаркъ ол- гъанда Нух пейгъамбер Наврез куню сувдан топракъкъа аякъ баскъаны, Муса пейгъамбар аркъадашларыны къуртармакъ ичюн Наврез куню де- нъизден джаяв кечкени, тюрк миллети Наврез кунюнде къырлар, къая- лар арасындан чыкъып Ватанына къайткъаны акъкъында айтыла. Наврез кунюнде дюньяда, иште, бойле муджизелер олгъан.
Бизим халкъымыз исе байрамгъа бир афта эвель азырлана. Акъайлар, йигитлер, огъланлар тарла ишлерине алетлерини азырлайлар, чокъракъ- ларны, къуюларны, озенлерни темизлейлер. Къадынлар, къызлар исе эв джыйыштыралар, акълайлар, эр ерни темизлейлер. Байрам арфеси иш- лери биткен сонъ къызлар фал бакъалар.
Алып барыджы:
А-на, бизим къызлар да фал бакъалар (5-6 къыз, бирисининъ элинде йыбрыкъ, ортагъа чыкъалар. Элинде йыбрыгъы олгъан къыз йыбрыгъыны ортадаки бир курьсю я да кучюк маса устюне къоя).
1-нджи къыз:
Ильванларынъызны йыбрыкъ ичине ташланъыз (къызлар кими юзюк, кими сыргъа, боюнджакъ, билезлик ве башкъа шейлерни йыбрыкъ ичине къоялар).
2-нджи къыз:
Эминечик, кичкенемиз сенсинъ, бу йыл не оладжагъыны сен айта- джакъсынъ (козьлерине явлукъ багълайлар. Эминечик йыбрыкъ ичинде олгъан илъванларны къарыштыра ве бирер-бирер чыкъарып айта).
Бу юзюкнинъ саибине бу йыл янъы къокъла багъышлайджакълар. (Саиби юзюкни ала).
Бу таракъ саибесининъ сачларыны эр кунь бир огълан бала чекип- чекип агълатаджакъ.
Саиби: Эй, ярамаз, яхшы шей айтсанъ олмаз эдими! (Къалгъанлары куле).
Бу юзюкнинъ саибеси бу йыл мектепте пек яхшы окъуйджакъ ве алгъышлар къазанаджакъ.
{Бойле этип балаларнынъ яшына коре меракълы, шакъалы истеклер айтып кулюшелер).
4-нджи къыз сонъунда:
Айдынъыз, къызлар, энди бир оюн тешейик! (Бир де-бир миллий оюн).
Оюндан сонъ 5-нджи къыз:
Къызлар, бизге байрамлыкъ кобете, эльва, къурабиелер пиширмек ке- рек, унутмадынъызмы? (Кетелер).
Баарь:
Наврез байрамында къызчыкълар ве огъланчыкълар эв-эвден юрип байрам хайырлай эдилер.
Алып барыджы:
Балалар, айдынъыз, биз де Озенбаш коюне байрам хайырламагъа ба- райыкъ. (Огълан балалар эчки маскаларыны такъалар, къызлар эвель- ден япылгъан акъбардакълар - Наврез чечеклерини пытакъкъа багълап кетелер. (Залда къырымтатар кой эвлерининъ декорациясы). Бир эв- нинъ янына баралар ве «Наврез» йырынынъ биринджи бейитини йыр- лайлар. (Музыка илявеси №48). Эв бикеси чыкъа).
Эв бикеси:
Буюрынъыз мусафирлер Къапым ачыкъ, тёрюм бош.
Эвге кельген мусафирге Даим меним хатрим хош!
(Бике татлы шейлер кетире ве балалардан насыл шиир9 йыр, оюн билъгенлерини сорай).
Балалардан бири:
Биз ойле бир балалармыз,
Эм ойн&ймыз, эм йырлаймыз,
Шенъликсиз байрам кечмез,
Оюн-кулькю ич битмез.
(Балалар «Сары эчким» шакъа йырыны йырлайлар. Иырнынъ биринджи дёртлюгини эр кес иджра эте. Сонъра эки бала суалъ-джевап шеки- линде йырлай. (Музыка илявеси №55). Бике балаларгъа къанфет бере). Алып барыджы:
Айдынъыз, балалар, юкъары маалледе яшагъан Селиме къартанайгъа барып, онъа да байрам хайырлайыкъ! (Невбеттеки эвчикнинъ янында). Балалар:
Эзан! Эзан!
Хайырлы олсун Наврезинъиз,
Кельген янъы йылынъыз.
Селиме къартана:
Буюрынъыз, мусафирлер,
Севимли эвлятларым!
Хош кельдинъиз эвиме,
Джаным сизге севине!
Келинъиз, балалар,
Етишти сабан айы, къуртулды къарт.
1-нджи бала:
Селиме къартана, не ичюн ойле дейсинъиз?
Къартана:
Къыш биткенине севинем. Сабан айы кельсе, авалар къыза, къартлар- нынъ агърылары эксиле, онынъ ичюн халкъымыз ойле айта, эвлядым.
2-нджи бала:
Къартана, я шимди март айы да, не ичюн сабан айы дейсинъиз? Къартана:
Халкъымыз бутюн айларнынъ адларыны табиат мевсимлерине, айгъа
келиштирип айткъан. Мына, бугунь Наврез байрамы. Бу байрам халкъы- мызнынъ севген байрамларындан биридир. Бу айда адамлар сабан сю- рип, урлукъ сачалар. Иште, шунынъ ичюн де бу айгъа сабан айы, я да Наврез айы дейлер. Келеджек ай насыл ай?
2-нджи бала:
Апрель айы.
Къартана:
Унутманъыз, апрель айы - йылнынъ энъ дюльбер вакътыдыр. Халкъ- та онъа чечек айы да дейлер.
Сабан айы акъкъында халкъымызнынъ пек чокъ аталар сёзлери бар.
3-нджи бала:
Къартана, бизге де айтсанъыз, биз де бильмек истеймиз.
Къартана:
Эльбет, айтырым...
Сабан айы къуру, чечек айы сылакъ олмалы.
Сабан айынынъ он беши яз, он беши къыш.
Сабан айы ичери, пире - тышары.
Сабан айы тавукъ къозлар.
Сабан айы къапыдан бакътырыр, къазма-курек якътырыр. Алып барыджы:
Селиме къартана, бизим балалар «Сабанджы» тюркюсини билелер. Къартана:
Машалала сизге! Бу тюркюни та мен яш экенде йырлай эдилер. Йыр- ланъыз,балалар, мени пек севиндирдинъиз.
(Балалар «Сабанджы» тюркюсини йырлайлар. Музыка илявеси №53). Къартана:
Сагъ олунъыз, къозучыкъларым! (Балаларгъа татлы шейлер бере). Балалар:
Сагъ олунъыз! Сагълыкънен къалынъыз.
Алып барыджы:
Балалар, мына бу сокъакътаки сонъки эвде Ахмет ахай яшай.
Айды, онъа да кирип чыкъайыкъ. (Учюнджи эвнинъ декорациясы яны- на келелер).
Балалар:
Наврез кельди, корюнъиз,
Наврез акъкъын беринъиз.
Дженнет олсун еринъиз,
Эзан Наврезим мубарек!
Эв бикеси:
Хош кельдинъиз, балалар. Буюрынъыз, отурынъыз. (Балалар отура- лар). Ахмет ахай Багъчасарайгъа шекер, локъум, къурабиелер алмагъа кетти. Даа келип чыкъмай. Сиз оны ёлда корьмединъизми?
Балалар:
Ёкъ, корьмедик.
Эв бикеси:
Не япайым экен? Ким бильсин, не ерде шакъалашып турадыр. Ке- линъиз, балалар берабер чагъырайыкъ. Сизинъ сесинъизни эшитсе, эше- гини чаптырып келир.
Балалар бирагъыздан:
Ахмет ахай! Ахмет ахай!
Ахмет ахай («эшек устюнде» келе):
О-о! Келем, келем...
Эв бикеси:
Бу вакъыткъадже къайда къалдынъ шу? Балалар бизге байрам ха- йырлап кельдилер. Меним исе оларны сыйламагъа бир шейим ёкъ.
Ахмет ахай:
Шеэрге баргъан сонъ бираз рус тилини де огренейим, дедим де...
Эв бикеси:
Чокъ тиль бильмеси пек яхшы, манъа да бир-эки сёз огретсе. Мына, меселя, «филь» дегени русча насыл экен.
Ахмет ахай:
Мен кучюк бир адамым, о къадар балабан шей манъа не керек?
Эв бикеси:
Я, «къырмыскъа» русча не ола?
Ахмет ахай:
Мен балабан адам олып да, о къадар уфакъ-тюфекке къулакъ асмам.
Эв бикеси:
Сенден оладжакъ оджа! Кир эвге, балалар беклейлер!
Ахмет ахай:
Хош кельдинъиз, балалар!
Балалар:
Селям алейкум, Ахмет ахай! Наврез мубарек олсун!
Ахмет ахай:
Беклеткеним ичюн афу сорап, сизни кульдюрейим, бираз эглендирейим.
(1-2 лятифе айта. Ондан сонъ 1-2 бала да лятифе айта.
Бундан сонъ арекетли ярыш оюнлары ойнайлар. Сагълыкълашкъанда Ахмет ахай балаларны татлы емеклернен сыйлай.
Балалар залнынъ (сананынъ) ортасында яры дайре шекилинде тизи- лип туралар).
Баарь:
Иште, бизим аджайип халкъымыз бу гузель Къырымда эвель-эзельден бойле шакъаларнен байрамларны шенъ кечирген, къыскъасы, татлы-му- аббет омюр сюрген.
Алый барыджы:
Балалар, келинъиз, Ватанымызгъа багъышлап бир йыр йырлайыкъ! (.Балалар «Къырым меним анамдыр», «Догъды кунеш» йырларыны идж- ра этелер. Музыка илявеси №№1,19).
Алып барыджы:
Халкъымызда эр бир той-дюгюнни, байрамны хораннен екюнлемек адет олгъан. Айдынъыз, биз де бир хоран тепейик!
(Асан Рефатовнынъ «Тотайкой хораны» янъгъырай. Балалар ашагъы- да кетирилъген манелерни айтып, залпы (сананы) терк этелер. Санада къалгъан сонъки бала акъбардакъларнен безетилъген пытачыкъны сал- лап кете).
Мане, мане, манелер Кене келир баарлер.
Ешилленир багъчалар,
Къокъу сачар нанелер.
Байыр, чайыр, дерелер,
Тар ёлчыкълар, кечитлер.
Баба-деде Ватаным,
Кираметли эвчиклер.
