Ачаларга, оореникчилерге класс шагы
Темазы: «Аът - эр кижинин шынчы оннуу».
Сорулгазы: Кошкун амыдыралдыг тыва чоннун амыдыралы аът-биле
сырый холбаалыын коргузуп, кээргээчел сеткилди оттуруп,
дириг-амытаннарга, куш-ажылга ынакшылды кижизидип,
азыраан малынга камныг болурунга ооредири…
Ачаларны класстын амыдыралынче хаара тудуп, сонуургадыр.
Дерилгези: Аъттар чуруктары, улегер домактар, шулуктер, аъттын дериг-
херекселдери, кажыктар, телевизор, видеомагнитофон,
магнитофон.
Чорудуу:
I.Организастыг кезээ.
Класс шагынын темазын, сорулгазын дамчыдары.
II. Беседа
1.- Эштигде-эки, аъттыгда- амыр. Эки аът-эр кижинин эжи. ынчангаш тывалар шаг шаандан бээр унелеп, хундулеп, алгап-йорээп,ырлап, шулуктеп, боттары-биле чугаалажып турар кылдар тоолдарынга диригжидип келгеннер. Аът дээрге делегей кырында эн эрес, эн чараш, эн буянныг болгаш кашпагай амытан.
2. -Аът- ыттын соонда кижинин бодунга чанчыктырып алган дириг амытаны. (Аъттын кижинин холунга канчаар киргенинин дугайында тоол).
Тоол «Аът биле Сыын».
II. Аъттарнын хевирлери (чуруктарын коргузер).
1.Кижинин куш четпес аар ажылын аъттар кылыр турган.
2. Кодээге, чер ажылынга аъттар улуг дузалыг турган. Черни андарар, сиген соортур оон-даа оске чуну кылбас дээрил.
Шулук «Аът».
3. Шаандагы Россияга аът янзы-буру ярмаркаларга, байырлалдарга ажыктыг турган.
4. Спортчу аъттар. Аът чарыштырары барык-ла байырлал бурузунде болу берген. Аът биле янзы-буру шаптараазыннар эртер база хоккей хевирлиг спортчу оюннар база бар.
Шулук «Кула-Дай»
5. Малчыннарнын мал кадарарда шынчы оннуу аът.
6. Машиналар чоруп шыдавас кадыр, кызаа оруктарга аъттарнын дузазы улуг.
7. Чингис-Хаан, Суворов, Буденный чижектиг шериг баштынчыларынын амыдыралы аъттан чарылбаан. Дайын уезинде аът дайынчынын идегелдиг эжи. Улуг чыскаал парадтарга аъттар база киржип турарлар.1944 чылда Тывадан хары угда 50 мун шилиндек аъттарны дайынче чоргускан
8. Шагдаа ажылчыннарынга аът база дузалыг. Дыка хой хоорайларда аъттыг патруль корум- чурумну тудуп турар.
9. Пони-чавыс аът. Ол зоопорктарда, парктарда бичии уругларны хогледип турур.
10. Циркте талантылыг, угаанныг аъттар хой. Олар янзы-буру чараш шимчээшкиннерни кууседип турарлар. Аялга уделгези-биле танцылап база билирлер.
11. Аътты чугле ажыл кылырда эвес, а агаарлап, дыштанып мунуп турар.
Шулук «Шилги аъдым».
III.. Аът дугайында.
1.Эр кижи аъдын камнаар, хундулээр анаа ынак болур. Аътты базымчалап болбас. Аът бажын кагары хоруглуг. Аът бажы кагарга адазынын бажан какканы ол. Аът бажы кымчы-биле кагар кижилер келир назынында эрликтерге моорадыр этеттиргеш, кара тамыже киир октадыптарлар.Аът бажын черге кагбас. Тыва кижи аъдынын бажын ыяш будуунга азын каар.
2.Аъттын ыдык челин донгурээртир кыргып болбас. Шанактап, тергелээр малдарнын азы чарыш аъттарынын челин болгаш кудуруун баглап, чараштап алыр.
(Чел-биле кудуруктун дуктерин коргузуп ылгалын чугаалаар).
3. Аъттын эъди, суду тускай шынарларлыг болур. Бе судунун тургузуу херээжен кижинин эмиинин суду-биле домейлешкек. Узу хой, С витамин ында инек судунден 5-7 катап хой.
Аът эъди эм шынарлыг. Ону чигеш кижи соокту-даа, изигни-даа тоовас болур.
(Хайындырган аът эъдин, ишти-хырнын сонуургадып коргузер).
IV. Ачаларга моорей
Ачаларны ийи командага чарып алыр, капитаннарын шилип алыр. Класста оореникчилернин аразындан ийи оореникчи башкыга дузалажыр. Башкы командаларнын харыыларын шын дээр болза, олар шын харыыга кажык бээр. Оюн тончузунде хой кажыктыг команда тиилээр.
I-ги моорей.
1. Ыракты ырак дивес-
Ылап чоруктуг.
Берт черни
Берт – межел дивес.
Бедик мербегейлиг-
Чул ол? (аът)
2. Дагга даакпас.
Сугга суукпас.
-Чул ол? (дуюглар)
3. Чыраа адаанда саржаг чыдыр.
-Чул ол? (аът чалы)
4. Тарек холегезинде турган ышкаш-
Кайгамчык чараш
-Чул ол? (шокар аът)
1.Дагыл иштинде
Танма чурек.
-Чул ол?
2. Орукта падар
аяк чыдыр
-Чул ол? (аът изи)
3. Уш чуул эвес болза,
Уш кырлан ажа бээр мен.
-Чул ол? (кижен)
4. Менден биче Мени аъткарды.
-Чул ол? (эзенги)
Хогжумнуг чапсар. Шулук «Кулунчугаш»
II-ги моорей.
Улегер домактарны чедир чугаалаар. Башкы чугле бирги кезээн номчуур.
1. Кижи болуру чажындан.
Аът болуру кулунундан.
2. Кулун иезинге ынак
Куш уязынга ынак.
3. Ада олур- оглу артар
Аът олур- баглаажы артар.
4. Аарыг кижи сегиир,
Арган мал семириир.
5. Ада чокта эш чок дег,
Аъды чокта бут чок дег.
6.Торел багын киргеш билир,
Аът багын мунгаш билир.
1. Ада турда чон таныыр
Аът турда, чер коор.
2. Кыс этке ынак,
Оол аътка ынак.
3. Аныяан сургап ооредир
Аътты баглап ооредир.
4. Чаш дээш базынма,
Чавыдак дээш шоотпа,
5. Эки кижээ эш хой,
Эки аътка ээ хой.
6. Кылык ботту човадыр,
Даг аътты човадыр.
Хогжумнуг чапсар. Ыры «Аъдым».
III-ку моорей.
1.Эзернин кырын чымчактаан кидис. Ону кызыл шекпен аза кидис-биле шып каар. (ковенчик)
2. Аътты мунарынга, дужеринге херек херексел . (эзенги)
3. Аъттын ээгилерин, колун, чирим кожуглары ойбезин дээш чымчактаан кыдыын, ортузун хээлеп каан хом. (торепчи)
4. Аътты чымчактаан, эзернин адаанга чоруур херексел. (чонак)
5.Уш дээктиг, аъттын уш даванын дужаар баг. (кижен)
6.Инек кежин идээлээш, ууштап кылган баг. (аргамчы)
7. Кызыл озек сооскенге эжип тургаш, кадып кылган аъттын чоруун дургедедиринге херек херексел. (кымчы)
8.Аъттын дуюгларын тайбазын дээш быжыглаан демир. (дага)
9. Торуур кыс мал. (бе)
10. Будурукчу эр мал. (аскыр)
Хогжумнуг чапсар. Танцы
IV-ку моорей.
Команда бурузу алган дериг-херекселин коргузуп тургаш тайылбырлаар.
I-ги команда- чуген
II-ги команда-чулар
Моорейнин туннели. Кажыктарны санап,мурнакчыларны шаннаар.
V. Класс шагынын туннели.
-Чунун дугайында чугаалаштывыс?
-Аът –тыва кижинин тоогузу, амыдыралы, эжи болгаш чоргааралы. Аътты хундуленер, аътка ынак болунар, чылгы малды остурунер! Аъттыгда- амыр-ла!
