Батыс Қазақстан облысы, Бөкей ордасы ауданы, Бисен Жаникешев атындағы жалпы орта білім беретін мектебінің тарих пәні мұғалімі Ашенов Бекзат Қанатқанлиұлы, ұйымдастырушы педагог Ашенова Индира Серікбайқызы
«Не? Қайда? Қашан?» викториналық ойыны
Ойынның мақсаты: Оқушыларды топтық жұмыс жасауға, сөйлеу мәнеріне үйрету, білім деңгейін тексеру, ойынға қабілетін қалыптастыру, ойларын бір жүйеге келтіріп өз пікірлерін айта білуге көмектесу.
Көрнекіліктер: бағыттар жазылған дөңгелек үстел, бағыттаушы, сандықща, сұрақ салынған конверттер, карточка (топқа бөлінуге), интербелсенді тақта (бейне сұрақтар корсетуге).
Қатысушы топтар: 5 топ
Барысы:
Қайырлы күн құрметті ұстаздар, көрермендер! Баршаңызда «Не? Қайда? Қашан?» викториналық ойынымызға қош келдіңіздер. Ойын Б.Жаникешев, А.Құсайынов, Т.Масин атындағы жалпы орта білім беретін мектебінің 7-сынып оқушылары арасында оздырылғалы отыр.
Алдымен барлық оқушыларды ортаға шақырып, мына жерден карточкаларды суырып топқа бөлінулеріңізді сұраймын.
Топқа бөлініп болсақ, іштеріңізден капитан команда сайлап алайық.
Капитан команда сайлап болсақ, капитан командалар жеребе суырамыз. Командалар, ойын барысында қойылатын қарсылас командаға топтарыңыздан 1 сұрақ дайындап отырыңыздар.
Ендеше командалар дайын болса, ойын шарттарымен танысайық.
Ойын шарты:
Супер-блиц
Зеро
13 сектор
Қарсы топ
Қара жәшік
Блиц деген 6 тақырып бойынша 12 бағыттан тұрады. Әрбір команда 6 рет айналдыруға мүмкіндіктері бар. Әр бағытта қойылатын сұраққа 1 минут уақыт беріледі.
Супер-блиц (1 конверттің ішінде 3 сұрақ болады. Егер үш сұрақтың 2 еуіне немесе 3-еуіне жауап бере алсаңыздар 1 ұпай еншілеріңізге қосылады. Тек 1-еуіне ғана жауап берсеңіздер онда ұпай көрермендер жақта қалады)
Зеро (Бұл сіздерге жүргізушіден қойылатын сұрақ)
13 сектор (Бейне сұрақ)
Қарсы топ (Қарсылас командыдан қойылатын сұрақ)
Қара жәшік (Жеңіл сұрақ)
Блиц (капитан командаға қойылатын сұрақ)
Баласағұн әр кезде Батыс Түрік, Қарлұқ қағанаттарының, Қарахан, Қарақытай мемлекеттірінің астанасы болған. Қала ХҮ ғасырға дейін өмір сүрген. Қаланың орналасқан жері қайда? Шу алқабында
Қара-Еске қағанның бастауымен түріктер аварларларды екінші рет жеңеді. Қайда? Орхонның жоғары жағындағы Букрат тауларында
Қытайлардың бір жағының өзі түріктерге жылына 100 мың тең жібек матасын төлеп отырған. Мұқан қаза болғаннан кейін оның орнын басқан Тобо қаған да қытайдың екі жағымен де жақсы қарым-қатынаста болуды көздейді. Сұрақ. Түрік қағанатының шығыстағы саяси ықпалының күшті болғанын көрсетеді Қашан? 570-580 жылдары.
ҮІ ғасырдың 70 жылдарында Түрік қағанаты үстемдік етті. Қайда? Солтүстік Кавказ бен Қара теңіздің солтүстік жағалауына
Түрік қағанатының қыстаулары Іле, Шу, Талас, Ертіс, сырдария сияқты ірі өзен бойларындағы тоғайлы жерлерде немесе тау бөктерлеріндегі күнгейлі шатқалдарда орналасты. Өйткені ондай жерлердің от-суы мол, қысы жайлы еді. Сұрақ. Түріктер айналысқан шаруашылық Не? Мал шаруашылығы
ХІІ ғасырдың екінші жартысында аты шыға бастады. Орталығы Орхон өзенінің бойындағы Балықты қаласы болған қала бірнеше рет-бірде ұйғырлардың,бірде қырғыздардың, бірде қарақытайлардың қолдарына түсіп, сан рет қайтарылған.Бұл қай мемлекет жауабы Найман мемлекеті.
ҮІІ ғасырдың басында Моңғолияның солтүстік-батысында мекендеген Қимақ елінің құрамында жеті тайпа болғандығын жазған олардың ішіндегі ең атақтылары қимақтар мен қыпшақтар деген парсы тарихшысы.
Қазақстанда түрік дәуірінде мүсін өнері ерекше дамыған. Көне түрік жазуында тас мүсіндерді блбл, орхон жазуында балбық деп жазған. Мұндай балбал тастар қазақстанның қай өңірінде өте көп кездеседі.
Қазақстанда керуен жолдарының бойында және көші-қон бағыттарында жолаушылар мен малщылардың су тапшылығын көрмеуі үшін қазылған құдықтардың үстіне салынған күмбезді ескерткіштер сақталған. Мұндай құрылысты парсыша не деп атайды.
Қытай деректерінде оғыздардың құрамына байандұр,имур,қайлар кірген десе арабтар қимақ тайпаларының кейбір бөліктері болғандығы айтылады. Махмуд Қашғаридің дерегі бойынша,оғыздар алғаш қанша тайпадан тұратының айтқан.
Қара жәшік
Жужан қағандығы тас-талқаны шығып, жеңіліске ұшырайды. Қашан? 552 жыл
Садақ оғының, найзаның ұшы. Не? Жебе
Бабалар құрметіне қабір басына қойылатын мүсін тас. Не? Балбал
Әмір Темірдің шығу тегі. Түркіленген барлас руы.
Алтын Орда мемлекет ретінде жойылды. 1502 ж
Рузбиханның дерегі бойынша Өзбек хандығындағы шайбанилерге кіретіндер. Түркіленген монғол тұқымдары.
Түркеш қағанатының өмір сүру мерзімі. 704-756 ж
Хакім ата атанған орта ғасырлық белгілі ақын. Сүлеймен Бақырғани
Қыпшақтарды орыс деректерінде не деп атады. Половшылар
Қаракеңгір өзенінің оң жағында күмбезі орналасқан хан. Алаша хан.
Блиц.
1.ХІҮ-ХҮ ғасырдың аралығында Әмір Темірдің бұйрығымен салынған сәулет өнерінің тамаша бір үлгісі- Қожа Ахмет Йасауидің кешенді кесенесі салынған жыл.
2. Алтын Орда дәуірінде Кавказ бен Қырымды Қарақорым, Қытаймен байланыстырған. Қала керуен жолы бойында орналасып Ноғай ордасының астанасына айналған қала?.
3. Әмір Темір Моғолстанның шығыстағы қалаларының бірі Алмалықтың жанына дейін жетіп, сол жердегі қандай тайпаларды бағындырды.
4. ХІҮ ғасырдың ортасына қарай Шағатай ұлысы ыдырап, Шағатай ұлысының шығыс бөлігі- Оңтүстік-шығыс Қазақстан мен Қырғызстан аумағында құрылған мемлекет.
Қағанат сыртқы жаудан қорғану үшін өз жерін кеңейту мақсатында көрші елдерге үнемі шапқыншылық жасап отырған. Қимақтар Х ғасырдың басында тоғыз-ғұздардың шекаралық қаласы – Шығыс Түркістандағы қай қаласын басып алды.
Қағанаттың шаруашылығының дамуы негізінен екі бағытта жүргендігін байқауға болады. Бірінші бағыты-жартылай көшпелі, жартылай отырықшы мал шаруашылығы,екінші бағыты-отырықшы егін шаруашылығы. Мал шаруашылығымен айналысатын қарлұқтардың жайлауы қай жер болды. Жауабы Алтай,Жоңғар Алатаулары.
Мемлекет найман ханы Наркеш Дайын кезінде 1160-1203 ж. дами бастайды. Ханның інісі Инанч-білге өзінің қабілеттілігімен көзге түскесін сондықтан оған халық қандай атақ береді
ҮІІІ-ІХ ғасырларға жататын әдеби шығармалар.Бұл шығармалар алғаш ҮІІІ ғасырда ауызша айтылып,ел ішінде кең таралса, тек ХІ ғасырдан бастап қағазға түсе бастады. Бұл қандай шығармалар?
Қазақ сөзі көне түрік дәуірінде пайда болып, ХІІІ ғасырға дейін қандай мағынада қолданылып келген.
Әмір Темірдің ұрпақтары ның қазақ жеріне шабуылдауы хандықты мүлде әлсіретті. Барақ ханның белгісіз жағдайда қаза табуы Ақ Орданың саяси жағдайын мүлде әлсіретеді. Барақ хан қашан қайтыс болды? Жауабы 1428 жылы.
[pic] Бейне сұрақ
[pic] Қазақстанда қола дәуірінің кезінде б.з.б. ІІ мыңжылдықта –б.з.б. І мыңжылдықтың басында, еуропеоидтық өндес андрон тайпалары өмір сүрген.Қазақстанға шығыстан келген ғұн тайпаларының жергілікті тайпалармен сақ, сармат, үйсін, т.б. араласуының нәтижесінде моңғолоидтық белгілер дами бастайды. Ол белгілер нешінші ғасырда тереңдей түседі. ҮІ-ІХ ғ
[pic] Өзінің сыртқы саясатында Шағатай ұлысының кезінде орныққан Орта Азия жеріндегі билікті қалпына келтіруге әрекет жасайды.1360-1361 жылдары Мауараннахрға екі рет сәтті жорық жасап, баласы Ілияс-Қожаны Мауарннахрдың хан тағына отырғызып Моғолстанға оралған кезде қайтыс болады. Бұл қай хан Тоғылық- Темір.
[pic] ХІҮ- ХҮ ғасырлар аралығында ислам діні мен шаманизмнің кейбір діни наным-сенімдері қатар өмір сүрді. Қазақстанның байырғы тұрғындары аспан әлемін Көк тәңірі деп түсінген. Қуаншылық жылдары тәңірге сиынып, қасиетті бұлақ басына ақ құйып, көктен жаңбыр сұрау да әлі күнге дейін ел арасында орын алып жүр бұл қандай ырым. Тасаттық
[pic] Ақ Орданың орталығы болған Сығанақ қаласының маңында, Төменарық кентінің солтүстік-батысында 8 км жерде орналасқан бір күмбезді кесене. Қабырғаларының сырты Алаша хан күмбезі секілді қыштан, кілем өрнегі үлгісіне ұқсатып қаланған бұл қай кесене. Көккесене.
[pic] ҮІ-ІХ ғасырлар арасында Қазақстанда дами бастаған архитектуралық құрылыстың бір сипаты діни сенімге байланысты. Ислам дініне дейінгі қазақ жеріндегі сәулет құрылыстың бір түрі-құрылыс жүйесі киіз үйге ұқсас ескерткіш. Бұл қимақ хандығы мен Қарлұқ қағанаты кезінде басым болған. Дың ескерткіші
[pic] Батый хан 1235 жылғы бүкілмонғолдық құрылтайда Батысқа жорық жасауға шешім қабылданды. Бұл жеті жылға 1236-1242 созылған осы жорықтың нәтижесінде Батыс елдері жаулап алынып Алтын Орданың шекарасы батысқа кеңейіп күшейе түскен. Сұрақ Алтын Ордаға тәуелділігін мойындап алым салық төлеп тұруға мәжбүр болған елдер. Солтүстік Кавказ, Қырым бойы, Орыс кінәздіктері, Шығыс Еуропа елдері.
[pic] Шыңғыс хан жаулап алған жерлерін өзінің төрт баласына бөліп берді. Қазақстан жері оның үш баласының қол астына қарады. Берілген жерлер ұлыс деп аталды Батыс Моңғолия мен Алтай, Тарбағатай, Ертістің жоғары ағысы бойындағы жерлер қараған. Сұрақ бұл қай ұлысқа қарады Үгедей ұлысына.
[pic] Дастан қарахан халқына түсінікті түрік тілінде жазылған халықты инабатты болуға,адал өмір сүруге,арамдықтан аулақ болуға шақырады Білімді білім жинап, кәсіп етер,
[pic] Білімнің дәмін татар, өсіп өтер. Білдірер білім елге білім сырын Білімсіз білімді аттап,бөсіп өтер –деп,білімді адамдар мен білімсіз адамдар арасындағы айырмашылықты сипаттайды.Сұрақ бұл кімнің қандай еңбегі.
[pic] Шығыс түріктері Қытаймен жүргізген қиян-кескі соғыстың нәтижесінде 682 жылы Монғолияда өз мемлекетін қалпына келтірді. Алғашқы қаған Елтеріс атанған Құтлық, одан кейінгі Қапаған қағандардың тұсында қағанат қуатты мемлекетке айналды. Білге қаған мен Күлтегін мемлекетті одан әрі дәуірлетіп Қытаймен тиімді шарттқа қол жеткізді. Білге қағаннан кейін 741 жылдан қағанат әлсіреп,ыдырай бастайды бұл қай қағандық. Жауабы Шығыс Түрік қағанаты.
[pic] ХҮ ғасырдың 20-жылдарында Ақ Орданың ыдырауына байланысты Жошы әулетінің арасында қырқыс басталады.Қазақстанның орталық,батыс және солтүстік-батыс аудандарында тәуелсіз иеліктер пайда болады. Батысында –Жайық ,шығысында –Балқаш, оңтүстігінде-Арал теңізі мен Сырдарияның төменгі ағысы, солтүстігінде- Тобыл және Ертіс өзендерінің орта саласы аралығын алып жатқан хандық. Жауабы Әбілхайыр хандығы.
2.12 ғ.30 жылдарында шығыстан қарақытайлар Жетісуға басып кіреді. Олар 1141 жылы Самарқан қаласына жақын жатқан жерде болған шайқаста салжұқтар мен қарахан әскерлерін ойсырата жеңеді. Қайда?
3.Ұрыс хан мен оның баласы Тоқтақия қайтыс болғаннан кейін Тоқтамыс Ұрыс ханның екінші баласы Темір-Мәліктен жеңіліске ұшырайды. Қайда?
5.Арыстан баб кесенесі көне Отырар қаласының батыс жағында 3 км жерде, Сырдария өзеніне жақын орналасқан. Арыстан баб нешінші ғасырларда өмір сүрген.
6.Алтын Орданың Мамай қолбасшылық еткен әскері Куликово даласында Дмитрий Донской бастаған орыс әскерінен жеңілді. Қашан?
7. Орданың орталығы Жайық бойында болған. Қаланың іргесі Х ғасырда қаланған. Қаланың гүлденген дәуірі ХІІІ-ХІҮ ғасырлар аралығы. Қаланың қыш күйдіру,темір қорыту цехтарымен ұстахана,ақша жасау шеберханалары болған бұл қай қала.
8. Тарих-и Рашиди еңбегінде былай деп көрсетілген ...қазіргі бұл мемлекеттің аумағының ұзындығы мен көлденеңі 7-8 айшылық жол. Шығыс шеті қалмақтардың жерімен шектеседі және Барыскөл, Емел және Ертісті өзіне қосады.Бұл мемлекетке Қазақстанның Оңтүстік және Жетісу аймақтары кірген бұл қай мемлекет.
9. Күйдірілген кірпіштен шаршылап салынған порталдары бар, әсем күмбезді ғимарат. Төрт жағында қабырғалардың ішкі және сыртқы беттерінде сүйірлеу аркалы қуыстарбар. Есігі шығыс жағында бұл қай кесене.
10. Қыпшақтардың зтнмкалық құрамы ҮІІ-ҮІІІ ғ қалыптасқан. Жалпы қыпшақтардың құрамы екі бөліктен тұрған батыс бірлестігі он бір тайпадан ал шығыс бөлігі қанша тайпадан тұрған.
11. Ерте орта ғасыр әдеби ескерткіштерінің бірі-Оғызнама ҮІ ғасырда парсы тіліне ІХ ғасырда араб тіліне аударылған. Оғызнаманың екі нұсқасын ХІІІ ғасырда бірінші жазып қалдырған-тарихшы.
12. Түрік жазба әдебиетінің көне ескерткіштеріне қандай жазулар жатады.
13. ҮІІ-ҮІІІ ғасырлар арасында басталып, бітпей қалған. Ескерткіштің құрылыс материалдары төртбұрышты кесек тастардан қаланған. Олардың ортасы ақыр тәрізді ойылып арасы ұсақ тастармен және балшықпен толтырылған бұл қай ескерткіш.
14. Оғыздардың көші-қонға лайықты арба үстіне тігілген үйлері болған. Олар төрт түліктің барлығын өсірген Түркістан аймағындағы оғыздардың елтері беретін қойларды көп өсіретінің жазған кісі.
