Күүкн үрн – экин кеермҗ,
Көвүн үрн – эцкин кеермҗ
( Төгрг ширә. Күүндвр)
2015 җ.
«Күүкн күн-экин кеермҗ, көвүн күн-эцкин кеермҗ» гидг төрәр күүндврт ах
классин сурһульчнр орлцҗана. Докъяс, презентац, шүлгүд, үлгүрмүд, домгуд, ут
туульс, «Җаңһр» күүндврт олзлгдҗана. Сурһульчнр эртәснь соңсхвр белдҗәнә.
Соңсхвр соңссна хөөн багшнрин сурврмудар түшг кеһәд күүндврән эклнә.
Төгрг ширән төрлә ирлцҗәх шүлг, үлгүрмүд, «Җаңһрас» авгдсн баатрмудын
андһар, зургуд, Хальмг Таңһчин туг, сүлд, Калян С. «Хальмг күн ямарамб?» гидг
шүлг эрст өлгәтә.
Төгрг ширә Хальмг Таңһчин частрар тәәлгднә.
Күүндврин йовуд
Багш: Кезәнәс авн хальмгуд «Күн болх – баһасн» гиҗ келҗ йовсмн. Эн йирин
үгмүд биш. Үрдүд чик - ухан тоолврта, күндлтә, көдлмшч, эрдмтә, билгтә, ухата
болтха гиһәд эк-эцкнр бийснь үлгүр болҗ йовсмн. «Сәәнәс – сән хальддмн,
мууһас – му хальддмн» гиһәд келчксн бас нег хуучн үлгүр бәәнә. Тегәд ямаранчн
төрин, кергин ашнь сән болтха гиһәд санхла, эртәснь сәәхн үлгүр болх кергтә.
Эндрк мана күүндвр эн төрт тусхагдҗана. Оньган өгч белдсн докъяс, шүлгүд
соңсттн, презентацс хәләтн. Дарунь күүндврт шунмһаһар орлцхатн. Мана авад
хәләх төрт туста, күцәмҗтә болтха!
Сурһульч:
«Күүкн күн – әрүн шагшавдлын дүр»
Һулмт хальмг өрк-бүлд ик орм эзлнә. Һулмтын зальд хотан болһна, гер дуларна.
Өрк-бүләрн һулмт эргәд сууцхана, күүндвр кецхәнә. Герин һулмт күүкд күүнә һарт
бәәнә. Күүкд күн һулмт хадһлна. Һал хальмгудт ик чинртә болна. Һалар бийән
цеврлнәвидн, әрүслнәвидн. Тегәд һалла хамдан күүкд күүнә чинр бас өснә. Бичкн
күүкн, гиҗгтә күүкн, бер, эк, ээҗ, эмгн – эдн цуһар күүкд улс. Эдн мана җирһлд ик
эврә орман олна. Ода суусн күн болһнд дү күүкн, эгч, эк, ээҗ , һаһа, наһцх эгч бәәнә.
Тадн өдр болһн теднләһән күүнднәт. Ээҗ тууль-тууҗс, дуд дуулҗ, келҗ өгнә. Эк
сән хот-хол болһна. Ду күүкән эңкрлнәвидн, эгчән соңснавидн, һаһан болн наһц
эгчән күндлнәвидн. Мадн цуһараднь дуртавидн, цуһараһинь күндлнәвидн.
Кезәнә бичкдүд экән нег үлү дурта билә. Өсәд босхларн, экән бас нег үлү икәр
күндлцхәдг бәәҗ. Экиннь келсн үгиг дун уга, өмнәснь буру үг келлго күцәдг билә.
Орс номт Г.Н. Прозрителев бичсмн: «Хальмг күүкд күн – цаһан седклтә, цецн
ухата, үрн-садндан эңкр, өр-өвчн зүрктә, итклтә күн. Дәкәд номһн, үрддән чик уха
заадг, үннч».
Залу күн күүкд күүнд дууһан икдүлдго, цокдго билә. Модьрун үг тедн дунд
келдго бәәсмн. Келхд, хальмг бузр үг төрүц келлһндән олзлдго билә. «Иссн үг»
(«словесная кислятина») гиҗ келдг бәәҗ. Хальмг күүкд күүнә әрүн шагшавдлын
дүр, өрк-бүлдән итклтә болдгинь хальмгудас нань талдан келн улс темглдг бәәсмн.
Үлгүрхднь, хасг келн улс (казахи) көвүдтән хальмг күүк авхиг олн арһ хәәдг
бәәҗ. Тернь йорта билә: хальмг цусн теднә тохм батлад, кесг җилмүдт кишг заядг
гиҗ. Дәкәд хальмг бер көвүд һарһад сурһмҗ өгхлә, тедндөрвн өөрдин баатрмудла
әдл чидлтә, зөргтә, арһта болх гиҗ санҗ.
Талдан келн улс хойр, һурв нань чигн герг авдг бәәсмн. Хальмг күн бас авч
чадх билә, йосн буру болдго билә. Зуг хальмг күн күүкд күүг күндләд, негнәс үлү
күүкнд әрк зөөдго бәәҗ. Кемр үрн-садн эс һархла, гергнәсн зөв авад, шинәс бер
буулһдг.
Бичәчнрин, номтнрин үүдәврмүдт хальмг күн сән таласнь темдглгднә. Тернь
хальмг күүкд күүнә сән сурһмҗ болҗана. Үйәс үйд тер өрк-бүлин сән-сәәхн сурһмҗ
өггдҗ өвсмн.
Сурврмуд:
1.Хальмг өрк-бүлд һулмт ямаран орм эзлнә? Юңгад?
2.Һулмт кен хадһлх зөвтә бәәсмб? Юңгад?
3.Һал мадн ямаран чинр зүүнә? Юңгад?
4.Күүкд улсин тоод ке орна? Таднд кен бәәнә? Хоорндан тадн ямаран?
5.Залу күн күүкд күүнлә бийән яһҗ бәрдг бәәҗ?
6.Бузр үгиг яһҗ нерәдсмб?
7.Хальмг күүкд күн ямаран болх бәәсмб?
8.Ямаран келн улс хальмг күүкиг авхдан дурта бәәсмб? Юңгад?
9.Хальмг күн кедү дәкҗ гер авдг бәәсмн? Юңгад хойрдад авдг бәәсмн?
10.Орс номт Г.Н. Прозрителев хальмг күүкдин тускар яһҗ бичсмн?
2. Сурһульч:
Презентац «Күүкд күүнә дүр зургудт»
3.Сурһульч:
« Күн болх-баһасн…»
Бичкдүдиг бичкнәснь авн хальмгуд шинҗлнә. Ямаран көдлмш кев чигн, яһҗ
наадв чигн эдн нег-негнәсн йилһрнә. Негнь – шулун-шудрмг, хойрдгчнь-тагчг,
һурвдгчнь-келмрч болна. «Сән үрн – эк-эцкиннь нер дуудулх, му үрн – эк-эцкиннь
нер һутах» гиһәд келцхәнә. Тегәд сурһмҗин экн төрснәс авн эклдг гинә.
Экнәсн авн күн өвдкүрән, һундлан, өөлсән, сүрдсән, ууран бийдән бәрх зөвтә.
Әрә шуукрлһн му (простой вздох) йорт тоолгдг билә. Хальмг күүкд күн цаһан төр
кеҗәхдән( во время родов) хәәкрдго бәәсмн. Мана өвкнр җирһл кедү күнд болв
чигн күндд бийән өгдго бәәҗ. Уульх, әәх, саначрх зөв уга билә. Хальмг күн мууһан
үзүлдго.
Орс номт И.А. Житецкий келсмн: «Хальмгуд җирһлд йир дурта. Тедн дунд
негчн күн җирһләс бийән хаһцулсн уга. Уханданчн, седклдәнчн, кергтәнчн бат,
чиирг келн улс».
Сурврмуд:
1.Хальмгуд күүг ямаран цагаснь авн шинҗлдг бәәсмб?
2.Бичкдүд нег-негнәсн йилһрнүй аль угай? Юңгад? Тадн хоорндан йилһрнәт?
Юуһарн йилһрнәт?
3.Сурһмҗ ямаран цагас авн эклх зөвтә? Тадн юн гиҗ санҗант?
4.Юунас хальмгуд йорлна? Юңгад?
5. Хальмгуд юунд нег үлү дурта? Юңгад терүг үнлнә?
6.Орс номт И.А. Житецкий хальмгудын тускар яһҗ бичсмн? Тадн юн гиҗ санҗант?
7. Тана өрк-бүлд сурһмҗ ямаран болна? Экәсн, эцкәсн ямаран сүв-селвг авнат?
4.Сурһульч :
Шүлг «Хальмг күн ямарамб?» (Калян С.)
5.Сурһульч:
«Кен икән күндлдг …»
Бийәсн ах кү эс күндлхлә, ямаранчн сурһмҗ тус уга. «Әл- әәмгиг ахнь залдг, агт
күлгиг цалмар бәрдг», «Ах-ахарн бәәхлә – сән, дү-дүүһәрн бәәхлә – сән» гидг
сурһмҗта үлгүрмүд хальмгуд келцхәнә. Тернь чик. Тегәд би таднд зокал умшнав:
Бийәсн ах күүнд модьрун үг келхлә, эк-эцкдән келснлә әдл.
Гиич, эс гиҗ ах күн хаалһд һархла, баһчуд мөрнь өөрдхәд бел кедг.
Медәтә күн орҗ ирхлә, баахн улс тосад дөңндмн, үүднь тәәлҗ өгдг.
Кезәнә медәтә улсас эрт ишкә герүр орҗ суудго .
Бөдүн улсин күүндврт орлцдго.
Нәәрт йөрәлин үгиг түрүләд ах күн келдг, цааранднь наадкснь.
Бийәсн ах кү соңсдг, күндлдг.
Өмнәснь зөрлцдго, әәһән икдүлдго.
Медтн: Бийәсн ах күүнлә бийән сәәнәр, һо-һольшг бәртн. Мана дүүнр мадниг
хәләһәд үлгүр авх.
Сурврмуд:
1.Бийәсн ах кү эс күндлхлә, наадкстнь үлгүр болҗ чадхвт аль угай? Юңгад?
2.Баахн улс ямаран зокал медх зөвтә? Юңгад?
3.Эн төрәр ямаран үлгүрмүд меднт?
4.Наадк улс тана эк-эцкиг эс күндлхлә, таднд эн таасгдх аль угай? Юңгад?
5.Тегәд йоста хальмг ямаран болх зөвтә? Цәәлһтн?
5. Сурһульч:
«Сә кечкәд – ачлвр бичә күлә…»
Хальмгуд бичкнәсн авн үрн-садан ачлврин туск цәәлһвр кеҗ, сурһдг билә.
Көндә теегт бәәдл-җирһл күнд болна. Хальмгуд түрәд ирсн цагт цаһан седкләсн
нег-негндән дөңннә. Ямаранчн күүнд йилһвр угаһар нөкд болдг бәәсмн. Хальмг
күн әрүн цаһан седклтәһинь цуһар меддг билә. «Даарснд һал түл, өлсснд хот чан»
гидг үлгүрт тер сән санан цәәлһгдҗәнә. Угатя-байн, чидлтә-арһ уга гиҗ күүг хувах
керг уга. «Сәәг күндлхлә – мисс, мууг күндлхлә – бар» гидг үлгүр бәәнә. Мууг, арһ
угаг күндлсн күн йоста бар болҗана. Мана өвкнр эврәннь керг-үүлдврәр үзмҗтә
үлгүр болҗ йовсмн. Нег-негән күндләд, нөкд болад, соңсад бәәхлә, бичкдүд терүг
бийдән шиңгрүлҗ авна. Гер толһалҗах, герин эзн болҗах күн – эцк. Эцкин чинриг
эк даңгин өөдлүлдг билә. Эк-эцкән та гиҗ нерәдх кергтә. Юңгад гихлә «Та гисн
таалснла әдл, чи гисн чичснлә әдл».
Сурврмуд:
1.Хальмг улс ямаран седклтә? Юңгад?
2.Күүг «сән-му» гиһәд йилһх кергтә аль уга? Юңгад?
3.Герин эзнд кен тоолгдг бәәсмб? Өдгә цагт кемб?
4.Эцкин чинриг кен өргнә? Юңгад?
5.Бийәсн ах күүг яһҗ нерәдх кергтә? Та аль чи? Юңгад?
6. «Сә кечкәд – ачлвр бичә күлә, сә кеснд – алвринь хәрүл» үлгүрин чинриг яһҗ
медвт?
7.Тадн күүнд сә кедвт? Юңгад?
6.Сурһульч:
«Күүкн үрн – экин кеермҗ, көвүн үрн – эцкин кеермҗ»
Хальмг өрк-бүлд көвүн үрн - эцкән, күүкн үрн - экән дурахар седдг бәәсмн.
Көвүн күүкн хойр нег-негнәсн салу сурһмҗ авдг билә. Көвүн эцкән дахад, бичкнәсн
авн малын ард орҗ көдлмш кедг бәәҗ. Көвүн мерн, һавшун, олмһа болхин кергт
эцкнь дәәни сурһуль дасхдг бәәсмн. Бичкнәсн авн малчин, аңһучин, дәәни эрдм
дасна. Көл деерән сәәнәр йовад уга бәәҗ, мөр ундмн. Эцкнь көвүндән меддгән,
чаддган үзүләд, зааһад йовсмн. Сән көвүн цугинь дасад, арвн һурвн-арвн тавн
насндан йоста залу күүнд тоолгддг билә.
Күүкиг болхла, нег үлү эңкрлдг бәәҗ. Юңгад гихлә, наснь ирхлә, тер эк-эцкән
үлдәһәд, хәрд һархмн. Тегәд күүкән эңкрлдг болвчн, бичкнәснь бас герин көдлмшт
дасхдг билә. Арвн һурвн-арвн тавн нас күртл күүкн бөдүн күүкд күн кедг көдлмшиг
цугинь меддг, кедг бәәҗ. Кезәнә, хальмг авъясар, күүкнд әрк зөөхин өмн гертнь
ирҗ шинҗлдг бәәҗ: герин күүкд күн болҗ чадх аль угай гиһәд. Күүкн хот-хол чандг,
хувц уйдг, зег хатхдг, ноос ээрдг, арс идәлдг, болх зөвтә бәәсмн.
Бүклднь авад хәләхлә, хальмг күүкд болн көвүд бичкнәсн авн жирһлин күнд
даалһвр дааҗ күцәх бәәсмн. Терүнднь эк-эцкәсн дассн сурһмҗ ик тусан күргдг.
Хальмгуд цаг ирвәс чидлтә, хурц ухата, олмһа, мергн, һавшун болад батрад
бәәсмн. Тер төләднь мадн эндр өдр хальмг болад бәәнәвидн.
Сурврмуд:
1.Кезәнә көвүд болн күүкд хамдан аль салу сурһмҗ авдг бәәсмб?
2.Көвүдин сурһмҗ ямаран бәәсмб?
3.Күүкдин сурһмҗ ямаран бәәсмб?
4.Көвүн күн ямаран эрдм дасч авна?
5.Күүкн кун ямаран эрдм дасч авна?
6.Эдн кенәс үлгүр авдг бәәсмб?
7.Тадн ю кеҗ чаддвт? Тана эк-эцк ямаран эрдмтә? Хамдан ю кедвт?
Сурһульч:
«Сурһмҗиг амн үгин зөөрәс авлһн»
Мана өвкнр келлһндән үлгүрмүд, цецн үгмүд, тууль-тууҗс, домгуд олар олзлҗ
йовсмн. Терүгинь өөрннь бәәх бичкдүд, баһчуд соңсад, дасад бас келлһндән олзлдг
бәәҗ. Ода өггдҗәх карточкст үлгүрмүдин эклц, эс гиҗ чилгч немҗ цәәлһтн.
«Дууг ханяр дуулсн сән, үгиг . . . . . . . . .»
«Буульмҗ уга - . . . . . ., селвг уга - . . . . . .»
«Күн дөңгәр - . . . . . .»
«Далад дусал чигн . . .»
«Үрн уга гер, көл уга . . . мет»
«Әәҗ үкхәр . . . . . .»
«Сән күүнә кишг . . . бәәдг»
«Күүкн күн сун . . ., залу күн йовн . . .»
«Ноолдан уга - . . . уга, үүлн уга - . . .»
«Әмд күн - . . .
Багш: Мана өвкнр сурһуль - медрлд мал хармндмн уга билә. Өдгә цагт бас тиим
йовдл учрна. Сурһуль сурһхин кергт олн зүсн арһ хәәцхәнә. Сурһульта күн
тоомсрта болдмн. И.И. Попов хальмг көвүдиг сурһҗ йовсн цагтан темдглсмн:
«Хальмгуд наадк сурһульчнрас икәр йилһрд билә. Хурц ухата, эс медсән яһад
болвчн дасад авдг бәәцхәлә. Теднә тускар толһань хоосн, хуурмг гиҗ келҗ
болшго». Тегәд тадн бийән хальмг зокалар бәрх зөвтә болҗанат. Тиигхлә, һо-
һольшг, күндлгч, ухата, цаһан седклтә болхит, эк-эцкиннь нерән дуудулх болҗанат.
