Зацюканы апостал, в сокращении. Краткое содержание.

Дзеючыя асобы:

Тата.

Мама.

Сын.

Дачка.

Дзед.

Палітычны каментатар.

Месца дзеі — недзе на ўзбярэжжы паўднёвага мора, здаецца, Міжземнага...

Час дзеі — якраз паміж мінуўшчынай і будучыняй. Акурат у свежай баразне паміж імі.

Кароткі змест:

Дзея першая

Карціна першая

(Сучасная кватэра накормленага чыноўніка... Злева — шырокае акно, таму ў пакоі вельмі светла... Вялікі пакой. Тут усяго багата, як на нашай планеце. Але найбольш уражвае... на ўсю сцяну суцэльны кніжны стэлаж, напакаваны рознымі-рознымі кнігамі. Каля стэлажа лёгкія лёсачкі, якімі часта карыстаецца сын, каб дастаць кніжку з верхняй паліцы... Мама шукае месца новай карціне...)

Высвятленне адносін паміж Татам і Мамай пачынаецца з карціны і статуэткі, аднак тут жа яно пераключаецца на выхаванне дзяцей.

Мама. ...Я выхоўваю ў сваіх дзяцей павагу да рэальных рэчаў.

Тата. Да вадасцёкавай трубы, да тумбы, да тэлеграфнага слупа, каўбасы, ботаў... Яшчэ да чаго?

Дачка прыбягае з вуліцы і расказвае, што «наш малыш толькі што паскандаліў... расквасіў Мухамеду нос». Тата задаволены, што сын «натоўк морду». Мама збіраецца сына пакараць. Дачка пайшла забраць Малыша з вуліцы.

Высвятленне адносін працягваецца. Тата «суіснаваць» дзеля дзяцей не згодзен. Мама быццам прымае «разрыў», але папярэджвае, што дзеці застануцца з ёй.

Прыходзяць Дачка і Сын. «Міжнародная камісія» ў асобе Таты і Мамы разбіраецца — «быў гэта акт агрэсіі ці самаабароны». Тата расцэньвае ўчынак Сына як самаабарону. Мама — па-іншаму, таму абяцае цэлы месяц не выпускаць яго з дома. Сын нагадвае гісторыю грэка Паўзанія, якога за здраду гораду замуравалі ў храме, і першы камень паклала на парог храма яго маці. Пытаецца, ці не хоча Мама паўтарыць подзвіг грачанкі. Тата катэгарычна заяўляе: «Малыш будзе свабодны! Рукі прэч ад Малыша!»

Паміж бацькамі ўспыхвае спрэчка. Мама заяўляе пра развод, пытаецца ў Дачкі, з кім яна застанецца. Дачка, плачучы, выбірае Маму. Сын у гэты момант бяжыць глядзець час палітычнага каментатара. Пасля настойлівых патрабаванняў Мамы ён заяўляе, што падумае. Потым пытае ў Таты, ці будзе «кампенсацыя за матэрыяльныя страты», за парваную ў бітве з Мухамедам шапку. Тата абяцае і Сын выбірае яго.

Карціна другая

Дачка нібыта рыхтуе ўрокі. Замаскіраваўшы ў падручніку люстэрка, яна перад ім вучыцца какетнічаць. З'яўляецца Сын з бярэмам кніг, часопісаў і газет. Ён узбіраецца на лесачкі, праглядвае газеты і часопісы.

Мама шукае сваю памаду. Дачка дастае яе са свайго партфеля. Мама надзела прыгожую модную занадта кароткую сукенку, настойліва выпраўляе дзяцей на вуліцу. Сын нагадвае пра месячнае пакаранне, якое яшчэ не скончылася, потым заяўляе, што з дзецьмі яму сумна. Улучыўшы момант, Сын хаваецца ў нішу з Будай. Мама, пераканаўшыся, што ў кватэры адна, тэлефануе студэнту, дамаўляецца пра спатканне вечарам. Сын падае з нішы голас, яго зацікавіла, што такое калёквіум, на які яна збіраецца вечарам ісці. Мама амаль што ў шоку. Прыйшоўшы ў сябе, яна хоча пакараць сына. Той прапаноўвае мір на наступных умовах: Мама купляе яму кеды, новы дыпламатычны слоўнік і навушнікі, а ён усё забывае. Мама ідзе «на вольнае паветра» абдумаць «мірныя прапановы».

Сын разважае над сітуацыяй: «Яна пра мяне хоча ўсё ведаць, а я пра яе ўсё ведаць не магу. Але ж дзеці павінны ўзбагачацца вопытам бацькоў. (З крыўдай.) Ад мяне дык патрабуюць — што б я ні зрабіў, нават калі нашкодзіў — не ўтойваць, прызнавацца. А чаму ж яна? А можа, і яна нашкодзіла?» Успамінае пра палітычнага каментатара.

Дачка пытаецца, за што ён пакрыўдзіў Маму. Малыш гаворыць, што яна пайшла не пакрыўджаная, а заклапочаная, «бо кеды і навушнікі лёгка знайсці, а дыпламатычны слоўнік пашукаць трэба». Дачка здзіўлена, як яму так лёгка ўдаецца ўсё выпрошваць у бацькоў.

Сын: «Можна сілай адабраць, а можна і веданнем. Я вырваў «знанием».

Тата прынёс сыну самалёцік і яшчэ нейкі скрутак. Дачка пакрыўджаная, пра яе, як і заўжды, бацька забыўся.

Тата прапаноўвае дзецям пайсці на вуліцу. Сын хоча забраць з сабой тэлефон, каб «весці двухбаковыя перагаворы з Мухамедам цераз плот». Бацька ставіць апарат на месца і нецярпліва паглядвае на гадзіннік. Пакуль Тата ў спальні, Малыш хапае сястру за руку і цягне пад стол. Тата тэлефануе мадэмуазель у філіял Арганізацыі Аховы Маралі, дамаўляецца пра сустрэчу сёння і запрашае на імяніны да сябра заўтра. Нечакана заўважае пад сталом Сына.

Малыш прапануе Тату купіць індульгенцыю. Аднак той расказвае прытчу пра рыцара, які па настойлівай просьбе манаха купіў у яго індульгенцыю аб адпушчэнні грахоў і мінулых, і будучых і тут жа абрабаваў божага служку. Сын прытчу зразумеў, просіць толькі не забывацца на Дачку.

У размове з сястрой Малыш крыўдуе, што не расце ў яго барада. Тады б ён пачаў перадвыбарную кампанію за пасаду прэзідэнта. Сястра заўважае, што брат надта рвецца да славы. Малыш разгортвае пакунак, які Тата купіў сябру на імяніны. Там — «надзімная гумавая жанчына без ніякай маскіроўкі — галыш». Сын танцуе з лялькай, парадзіруючы твісты, рок-н-ролы.

Дзея другая

Карціна трэцяя

Сын вырашае для сябе пытанне: ці ёсць у яго патрэбныя рысы характару, каб «стаць на чале дзяржавы, стаць правадыром нацыі...» Веды ў яго ёсць, чужога вопыту хопіць. «Сучасны цэзар,— заяўляе Малыш, — павінен умець прыкідвацца праўдзівым, калі нахабна хлусіць, прыкідвацца чэсным, калі беспардонна ашуквае, шчырым, будучы фальшывым, цвёрдым і ўпэўненым, нават калі грызуць сумненні, прыкідвацца добрым і ласкавым, падпісваючы смяротны прыгавор...» Сястра не хоча бачыць такім свайго брата, гаворыць, што ў яго няма патрэбных якасцей.

Сын збіраецца праверыць гэта на сваіх блізкіх.

Дачка зайздросціць, што ў Малыша шмат цацак, і ўсё таму, што ён выбраў Тату. Сын тлумачыць, што «паслухмяным заўжды меншы кавалак дастаецца». Вучыць быць больш патрабавальнай.

Прыходзіць Мама, аддае Сыну кнігу і пакуначак з падарункамі. Дачка патрабавальна выцягвае руку, гаворыць: «Малыш правільна выбраў. Тата яго болей любіць, чым ты мяне... Толькі ты глядзі, мама! Акалі ўсе ўбачаць, што дзеці пайшлі не за табой, а за татам? А?» Мама ў роспачы ідзе на кухню.

Дачка пачынае шкадаваць, што пакрыўдзіла Маму. Сын задаволены эксперыментам, ён праверыў, як можна выкарыстаць зайздрасць, просіць у сястры прабачэння.

Прыходзіць Тата, але без падарунка, бо яго «бюджэт проста не вытрымлівае».

Дачка бяжыць на званок і вяртаецца з тэлеграмай у руках. Тэлеграму (ад Дзеда) Малыш забірае, каб праверыць магчымасць «узаемапаразумення паміж татам і мамай на базе павагі да продкаў». Дачка і Сын прымушаюць Маму і Тату танцаваць, падключаюцца да танца самі. Раптам Малыш кідаецца з дзікім крыкам на сястру. Пачынаецца бойка. Мама і Тата расцягваюць дзяцей. Спрабуюць зразумець, што здарылася. I тут жа ўспыхвае спрэчка паміж дарослымі, якая гатова перарасці ў бойку. Дзеці расцягваюць бацькоў. Сын нагадвае пра тэлеграму.

Дзядулю сустрэць ужо спазніліся. Сын робіць так, што Мама ідзе гатаваць закуску, а Тата ў" краму за каньяком (грошы пад працэнты яму даў са сваёй капілкі Сын). Маме прыходзіць у галаву думка адправіць дзяцей да бабулі з дзедам на ферму, адправіць надоўга, на год ці два. Дачка і Сын супраць. Сын падстройвае, што Мама кінулася Тату на шыю, калі той вярнуўся з магазіна.

Незаўважаным уваходзіць Дзед з сумкай і чамаданам. Ён разглядае ўнукавы самалёты, абураецца неразумнай тратай грошай. Сын паведамляе Тату пра намер Мамы адправіць яго з сястрой на ферму. Просіць Маму пагаварыць з Дзедам, каб той дапамог Тату з працай. Мама да просьбы ставіцца непрыязна. Малыш заўважае сабе, што бацькоў раз'яднаў, пасварыў, а цяпер трэба з'яднаць.

Дзед і ўнук гавораць пра сучасную моладзь, стары называе яе несур'ёзнай, Малыш даказвае, што ёсць і іншая.

Мама запрашае абедаць. Дзед расказвае, як быў грэкам і «памагаў арабам здабываць свабоду», дапамагаў таксама эфіопам, іспанцам. Малыш пытаецца, колькі ён «на свабодзе і незалежнасці» зарабіў.

Тэлефонны званок. Малыш падымае трубку, называе свайго суразмоўцу хамам. Потым паведамляе Тату, што званіў яго шэф. Каб выратаваць бацьку ад «рабства», залежнасці ад начальніка, збіраецца пазваніць шэфу шэфа за акіян. Тата забірае тэлефон.

Дзед гаворыць, што забярэ ўнука на ферму на перавыхаванне. Раззлаваны Малыш «выдае праўду»: што Мама і Тата яго не любяць, нават. ненавідзяць за тое, што ён выпадкова выкрыў іх падман, што дарослыя ніколі не гавораць праўду. «Я — маленькі, і мая хлусня маленькая. А вы вялікія. I ваша хлусня — аграмадная! Для мяне яна аграмадная. Запомніце! Самая вялікая хлусня — гэта хлусня маленькаму чалавеку...»

Дачка здагадалася, што Малыш распачаў чарговы эксперымент, хоча яго спыніць.

Тата, выведзены з цярпення, гоніць Сына вон, Дзед расшпільвае папругу. Малыш забіраецца на самы верх лесачак, крычыць, што з'яднаў блізкіх людзей праўдай, нянавісцю да праўды. Ён адштурхоўваецца з лесачкамі ад кніжнай паліцы і вылятае за акно. Мама страціла прытомнасць, у Дзеда падкасіліся ногі, Тата аслупянеў. Дачка выглянула ў акно і кінулася ратаваць брата.

Убачыўшы з трэцяга паверха, што Малыш цэлы, Тата, Дзед, Мама пачынаюць шукаць вінаватага, ківаць адзін на другога.

Сястра прыводзіць брата. Малыш ідзе павольна, галава высока ўзнята. Аднак твар яго дзіўны, «не зразумець — ці то ён цяпер святы, ці то ён чокнуты. Вочы пустыя, чужыя, тоўсты язык не змяшчаецца ў роце». На роспыты — ты не разбіўся? табе не баліць нічога? і сіняка няма? і не страшна было? — Сын адказвае вяла і аднатонна. Усе садзяцца за стол, накладваюць Малышу на талерку, ён старанна жуе. Уключаюць палітычнага каментатара — з боку Сына ніякай рэакцыі, выключаюць тэлевізар — тое самае.

Дачка (раптам адкрыла). Ды ён жа ідыётам стаў! Тата! Мама!

...Тата (адварочваецца). А можа, гэта і лепш?..

Дзед. Вам?... Вам — лепш.

Мама. Ды і яму.

Дачка не згодна, што гэта лепш. («Я на касцёр! На эшафот! На крыж пайду, каб не стаць такой, як ён!»)

Сын. Ты заўсёды такая. Вы заўсёды такія.

Ён бярэ толстую кнігу і вельмі павольна ўзнімаецца па лесачках на самы верх.

Мастацкія асаблівасці

«Зацюканы апостал» (1969) з'яўляецца першай напісанай А. Макаёнкам трагікамедыяй, творам, у якім складаныя, драматычныя праблемы раскрываюцца камедыйнымі сродкамі. Аўтар звярнуўся да прыёму тэатральнай умоўнасці (умоўныя абставіны, у якіх дзейнічаюць персанажы). Вобразы ў творы абагулены да сімвалаў. Іх «імёны» гавораць пра ступень роднасці і прыналежнасці да пэўнага пакалення — Тата, Мама, Сын, Дачка, Дзед. Сын часам называецца Малышом. Пералічваючы на пачатку п'есы персанажаў, драматург дае ім досыць шырокую характарыстыку, якая пасля пацвярджаецца ўсім дзеяннем.

Так, Тата — «звычайны, хатні, такіх многа. Зусім ручны: хто паманіць, да таго і ідзе... Праўдзівы, як большасць мужчын». Аўтар падкрэслівае тыповасць, «сярэднясць», нічым не вылучанасць гэтага персанажа і ў рэмарцы на пачатку першай карціны («Сучасная кватэра накормленага чыноўніка. Ва ўсякім разе, сёння яго сям'я сытая»). Аднак Тата сабраў вялікую бібліятэку. У пакоі, дзе адбываюцца ўсе падзеі, «найбольш уражвае, выклікае пачуццё, нібы ў храме, нібы ў свяцілішчы, — на ўсю сцяну суцэльны кніжны стэлаж, напакаваны рознымі-рознымі кнігамі». Гэтыя кнігі не дзеля моды, яны чытаюцца, да іх апелююць у размовах і спрэчках Сын і Тата. Часцей Сын, бо ён яшчэ ў стадыі засваення вопыту і мудрасці пакаленняў. Тата ў кнігі ўжо не заглядвае, ён толькі цытуе ці штосьці пераказвае з іх, выяўляючы пры гэтым і эрудыцыю, і дасціпнасць.

Тата можа крытычна паглядзець на сябе і сваё становішча ў грамадстве. Бяда яго ў тым, што ён нічога не можа (не хоча альбо, больш верагодна, страціў веру) штосьці змяніць у жыцці. (Сын. Значыць табе падабаецца рабства, залежнасць, прыгнечанасць, падначаленасць? Так?

Тата. Не! Не так! Але гэтага не пераменіш! Так было і так будзе!)

Тата хоча бачыць Малыша моцным і дужым фізічна і маральна, «Я падахвочваю веру ў свае сілы. Упэўненасць! Я хачу, каб вырас дужы, моцны чалавек, здольны выжыць у гэтых дзікіх чалавечых джунглях», — гаворыць ён у спрэчцы з Мамай. Іншага вопыту Тата Сыну перадаць не можа.

Мама, як адзначае аўтар, «гаварыць можа і правільна, а што яна думае... Яна хоча, каб усе жылі паводле правілаў хрысціянскай маралі, а сабе дазваляе іншы раз і так... як-небудзь...» Яна хлусіць не менш за Тату, але пры гэтым лічыць сябе сумленнай. Менавіта Мама «задае» Малышу задачку пра яго віну, калі ён падслухаў размову з «нявопытным студэнтам»: «Дапусцім, усё было, як было, толькі я не падслухаў... Тады ўсё было б прыстойна?.. Нават калі б я і падслухаў, але стаіўся і прамаўчаў — таксама ўсё было б прыстойна, і я і мама былі б харошыя. Дзіўна. Не разумею».

Самы складаны ў п'есе вобраз Сына. А. Макаёнак называе яго вундэр-палітыкам, так пра сябе скажа па ходу дзеяння і Малыш. Ён мае высокі ўзровень інтэлектуальнай культуры, дасведчаны ў розных пытаннях навукі, літаратуры, мастацтва, палітыкі, маралі, валодае здольнасцю ўсё гэта крытычна ўвязваць з жыццём, са сваім часам. Але куды скіроўвае Сын свой розум і веды? Ён хоча стаць прэзідэнтам, таму што менавіта прэзідэнт, сучасны цэзар, мае ўсё — уладу, грошы, славу, незалежнасць. Персанаж думае, такім чынам, толькі пра сябе. Нават вызваленне Таты ад рабства, ён разглядае ў сувязі з будучым сваім становішчам. («Не, не будзе! Для гэтага табе трэба толькі стаць бацькам прэзідэнта. I ты ім станеш!)

Сын сур'ёзна рыхтуецца да прэзідэнства, выпрацоўвае ў сабе пэўныя рысы характару, эксперыментуе над блізкімі. Спагадлівую, добрую сястру ён прымушае, выкарыстаўшы яе хвілінную зайздрасць, «качаць правы» перад Мамай. Распальвае супярэчнасці паміж бацькамі, то мірыць іх, то сварыць, становіцца ў сям'і маленькім дэспатам. Разам з тым нельга сказаць, што ён дрэнна ставіцца да сястры. Пасля свайго эксперыменту Малыш просіць у яе прабачэння, нагадвае Тату, каб не забыўся купіць падарунак і ёй. Ён шукае праўду, хоча жыць у іншай, чалавечай атмасферы. «Ма-а-ма! Ты не крыўдуй на мяне. Слухай, мама, з табой жа я шчыра. Як з мамай. А з кім жа яшчэ? Я што падумаў, тое і сказаў. Калі не так, ты навучы», — гаворыць ён на пачатку п'есы. Аднак Мама, занятая думкамі пра студэнта-негра, адмахваецца ад Сына, а праз некалькі хвілін дае яму добры ўрок хлусні і няшчырасці.

Чаму Сын такі? Аўтар тлумачыць гэта маналогам самога Малыша: «Я толькі пасеяны. Я яшчэ расту... Расту ў атмасферы вашых буйных скандалаў і дробных інтарэсаў. (Ён нібы чытае па памяці.) Мінуўшчына, увекавечаная ў кнігах (паказвае на паліцы), уяўляецца мне мешанінаю з гразі і крыві, несправядлівасці і крыўд... I кнігі, кожная з іх — гэта абеліск... Абеліскі светлым марам, светламу розуму, светлым надзеям. (Пералічвае кнігі.) Дабраце, спагадзе. Маленькім блізнятам — чысціні і наіўнасці. Які пачэсны могільнік! Так што я не толькі ваша дзіця, я — дзіця гісторыі, дзіця гэтых кніг...» Засвоены Малышом з кніг вопыт пакаленняў пераконвае яго, што не дабро і справядлівасць кіруюць светам. Узаемаадносіны ў сям'і, пабудаваныя на хлусні і фальшу, а ўсё гэта звязана — ён ужо ўпэўніўся — з вялікім светам, прымушаюць шукаць свой шлях. Малыш змагаецца са. светам крывадушша і няпраўды, але выбірае для гэтага яго ж сродкі і метады — хітрасць, шантаж, нахабства, жорсткасць і г. д.

Трагізм Малыша ў тым, што ён супрацьстаіць усяму свету (у заключнай сцэне ім не задаволены Тата, Мама, Дзед і нават Сястра), перамагчы ў такой сітуацыі ён не можа.

У ацэнцы вобраза Сына даследчыкі творчасці А. Макаёнка разышліся. С. Лаўшук называе п'есу «Зацюканы апостал» унікальнай, бо яна не мае ніводнага станоўчага персанажа, да адмоўных ён адносіць побач з Мамай, Татам, Дзедам Сына і Дачку. Я. Усікаў лічыць па-іншаму: «Сын — гэта адначасова і носьбіт аўтарскай ідэі, персанаж-рэзанёр, і канкрэтны, жывы характар, і вобраз-сімвал. Усё падаецца праз прызму ўспрымання Малыша, усё разглядаецца яго вачамі, ацэньваецца яго розумам. Але за спіной Малыша ўвесь час быццам бы стаіць аўтар, кіруе яго ўчынкамі, паводзінамі, словамі. Ступень умяшання драматурга ў справы свайго героя даволі прыкметная». Даследчык, такім чынам, гаворыць пра аўтарскую сімпатыю да Сына.

Цікавыя ў п'есе таксама вобразы Дачкі і Дзеда. Дачка з'яўляецца антыподам Сына. «...Яна ахвотна падбірае тыя яго якасці, якія ён аДкідвае прэч, як непатрэбныя: дабрату, шчырую сумленнасць, ласкавасць». Але ж яна, як ніхто іншы, разумее Малыша, падтрымлівае яго і нават дапамагае ў эксперыментах. Апошнія яе словы ў творы даюць надзею, што яна будзе адна змагацца супраць свету хлусні і эгаізму.

Аўтар не аднойчы падкрэсліваў у творы, што дзеянне адбываецца за мяжой, у капіталістычным свеце, што і персанажы і праблемы «імпартныя». Але такая настойлівасць наводзіць на думку, што «імпартнасць» матэрыялу (абставін, праблем, чалавечых узаемаадносін) — толькі неабходная для свайго часу шырма. А. Макаёнак узняў у творы няпростыя агульначалавечыя, актуальныя і сёння для нашага грамадства, праблемы.

Источник: Беларуская літаратура. Школьныя творы. Кароткі змест і аналіз / Т. К. Грамадчанка. - Мн.: Аверсэв